Нигинахон шермухамедова

Kengayuvchi olam konsepsiyasi
. Kosmologiya muammosining taklif 
qilingan echimlariga nisbatan munosabat bir xil emas. Ayrim olimlar cheksiz 
kengayuvchi Olam gipotezasini qabul qilganlar va «Katta portlash» konsepsiyasiga 
ko‗ra, taxminan 17-20 milliard yil oldin olam juda kichkina hajmda o‗ta zich 
singulyar holatda bo‗lgan, deb hisoblaydilar. YUz bergan «katta portlash» 
olamning kengayish jarayonini boshlab bergan. Bu kengayish jarayonida 
moddaning zichligi o‗zgargan, maydonning egriligi to‗g‗rilanib borgan. Ayrim 
olimlar fikriga ko‗ra, kengayish o‗rnini yana torayish egallaydi va butun jarayon 
takrorlanadi. SHu asosda harakatlanuvchi Olam gipotezasi ilgari surilgan bo‗lib, 
unga ko‗ra taxminan har 100 milliard yilda yangi sikl «katta portlash»dan 
boshlanadi. Aqlga sig‗maydigan gipotezalarning birida «dastlabki portlash» 
natijasida 
gravitatsion 
maydonda 
singulyar 
holatdan 
faqat 
bizning 
metagalaktikamiz emas, balki ko‗plab metagalaktikalar vujudga kelgani, ularning 
har biri barcha fizik ko‗rsatkichlarning turli ifodalariga, chunonchi, alohida 
topologiyali (o‗lchovlar miqdori har xil bo‗lgan mahalliy ochiq yoki mahalliy 
yopiq) makoni va o‗z kosmologik vaqtiga ega bo‗lishi mumkinligi taxmin qilinadi.
Hozirgi «ko‗p sonli dunyolar» konsepsiyalarida olamning ajabtovur 
manzarasi chiziladi. Bu fundamental falsafani moddiy dunyoning makon va 
vaqtdagi cheksizligini metrik cheksizlik ma‘nosida emas, balki materiyaning 
makon va vaqt strukturalarining benihoya rang-barangligi sifatida tushunish lozim, 
degan asosiy qoidasi bilan hamohangdir.

---

96 
Olam kengayishda davom etadimi yoki torayish jarayoni boshlanadimi, 
degan savol javobsiz qolmoqda. Ammo «qizil siljish» hodisasi hozirgi vaqtda 
nurlanish manbai uzoqlashib borayotganini, ya‘ni galaktikalar taxminan o‗zigacha 
bo‗lgan masofaga proporsional tezlikda har yoqqa «tarqalayotgani»ni tasdiqlovchi 
umumiy e‘tirof etilgan fakt hisoblanadi. 
1912 yilda V.M.Slayfer galaktikadan 
tashqaridagi tumanliklar nurlanishlarining spektr chiziqlari spektrning qizil uchi 
tomonga siljiyotgan - «qizil siljish»ni aniqladi.
1929 yilda Edvin Xabbl tumanlik 
kuzatuvchidan qancha uzoqda bo‗lsa, «qizil siljish» kattaligi ham, uning 
tumanlikdan uzoqlashish tezligi ham shuncha katta bo‗ladi, degan qonunni va katta 
masofalarda galaktikalarning tezligi ulkan ifodalarga etishini aniqladi.
SHunga qaramay, olamning kengayishi bilan bir qatorda, uning torayishini 
yoki makonda cheklangan, lekin vaqtda cheksiz olam navbatma-navbat dam 
kengayuvchi, dam torayuvchi harakatlanuvchi olam modelini ham taxmin qilish 
uchun nazariy imkoniyat mavjud. Aslida olamning kengayishi yoki torayib borishi 
to‗g‗risidagi qarashlar u to‗g‗risida bilimlar, dalil va xulosalar borasida yangi va 
yangi fikrlar tug‗ilishini ko‗rsatadi. Qolaversa, bu qarashlar, taxminlar ortida 
cheksiz va chegarasiz olam to‗g‗risidagi bilish darajasi, bu haqdagi bilimlar rivoji 
yaqqol namoyon bo‗ladi.