Нигинахон шермухамедова

Sababiy zanjir.
Har bir sabab boshqa bir sababning oqibati, har bir oqibat 
esa – boshqa bir oqibatning sababidir. SHunday qilib, har qanday elementar 
sababiy aloqa undan o‗tmishga ham, kelajakka ham qarab ketgan sababiy 
zanjirning bir bo‗g‗ini hisoblanadi
Hozirgi davrdan uzoq o‗tmishga qarab ketgan ayrim sababiy zanjirni 
o‗rganish bir qarashda sabablar va oqibatlarning azaliy va abadiy berilgan 
birikmasi mavjud bo‗lib, unda voqealar rivoji uzil-kesil belgilangan va biron-bir 
tasodifga o‗rin yo‗q, degan xulosaga kelish mumkin. Ammo bunday xulosa 
noto‗g‗ri. Biron-bir alohida sababiy aloqa yoki ayrim sababiy zanjirni farqlar 
ekanmiz, biz bunda ular vujudga kelgan barcha sharoitlarni hech qachon to‗liq 
hisobga ololmaymiz. Holbuki, bu sharoitlar ularga ta‘sir ko‗rsatadi va buning 
natijasida zanjirlarning hosil bo‗lishi noaniq va oldindan belgilanmagan tus oladi.
Birinchidan, moddiy ob‘ektlarda yuz beruvchi o‗zgarishlar faqat sirtdan 
ta‘sirlar (tashqi sababiyat) oqibatlari emas; ular ob‘ektning ichki tuzilishiga, uning 
shu vaqtdagi holatiga, unda yuz berayotgan jarayonlarga ham bog‗liq bo‗ladi (ichki 
sababiyat). Ayni bir ta‘sir (masalan, qizdirish) turli ob‘ektlarda yoki turli vaqtda 
olingan ayni bir ob‘ektda har xil oqibatlarga sabab bo‗ladi (ayrim moddalar eriydi, 
ayrim moddalarning rangi o‗zgaradi, ba‘zi bir moddalarda kimyoviy reaksiyalar 
yuz beradi va h.k.). SHu sababli sababiy zanjirning qaysidir bo‗g‗inlarida ob‘ektga 
sirtdan ko‗rsatilgan ta‘sir oldindan aytib bo‗lmaydigan natijaga olib kelishi 
mumkin, chunki u mazkur ta‘sir bilangina emas, balki bu ob‘ektdagi ichki 
sababiyat bilan ham belgilanadi. Bunday natija tashqi sababiy zanjirga nisbatan 
tasodifiy hisoblanadi.
Ikkinchidan, boshqa sababiy zanjirlar bilan umuman bog‗liq bo‗lmagan 
sababiy zanjir mavjud emas. Bu zanjirlar ma‘lum nuqtada bir-biri bilan kesishadi. 
Ularning kesishuv nuqtasida bu zanjirlarning har biri uchun «rejalashtirilmagan», 
tasodifiy sanalgan voqea yuz berishi mumkin («baxtsiz hodisalar» - masalan, 
1
Пригожин И. Некоторые проблемы саморазвивающих систем .//Вопросы философии. 1989. №8. – С4.

---

508 
yo‗lda yuz beruvchi halokatlar odatda shunday «rejalashtirilmagan» tasodiflar 
hisoblanadi). Bunda mazkur voqea yangi sababiy zanjirning asosiga aylanadi
Uchinchidan, voqea bir emas, balki bir nechta oqibatlarning sababi bo‗lib 
xizmat qilishi mumkin. Ularning har biri, o‗z navbatida, voqealarning qandaydir 
yangi zanjirlarini vujudga keltiruvchi boshqa oqibatlarga sabab bo‗ladi. SHunday 
qilib, sababiy zanjirlar tarmoqlanadi
Bu voqealar rivojining son-sanoqsiz turli variantlari vujudga kelishiga sabab 
bo‗ladi, unda ilgari mavjud bo‗lmagan yangi va yangi imkoniyatlar tug‗iladi. 
Zanjirlarning tarmoqlanish nuqtasida yotgan dastlabki sabab ular «ko‗payishi»ning 
keyingi bosqichlarida paydo bo‗ladigan va amalga oshadigan barcha 
imkoniyatlarni belgilab bermaydi.