Referat matni, uning tuzilishi Reja: 1

Ma’ruza

7-mavzu: Referat matni, uning tuzilishi

Reja:
1.	Akademik matnga fakt to‘plash.
2.	Ixtisoslikka oid matnga termin tanlash.
3.	Referat matnni tahrir qilish.
4.	Ko‘chirmachilikning salbiy oqibatlari.

Akademik matnga fakt to‘plash.

Mavzu bo‘yicha jamlangan faktlar mohiyat e’tibori bilan har xil bo‘ladi. Ularni zaruriyligiga qarab asosiy yoki yordamchi (qo‘shimcha) fakt, mavzu qamrovi va hajmiga ko‘ra katta yoki kichik, o‘rniga ko‘ra birlamchi yoki ikkilamchi, maqsadiga ko‘ra asosli yoki asossiz, sifatiga qarab ishonchli yoki ishonchsiz, vazifasiga ko‘ra tasdiqlovchi yoki inkor etuvchi, davriyligiga ko‘ra o‘tkinchi yoki davomli, mohiyatiga ko‘ra aniq yoki noaniq, xizmat doirasiga ko‘ra umumiy yoki xususiy, ahamiyatiga ko‘ra ijobiy yoki salbiy, munosabatiga ko‘ra xolis yoki noxolis faktlarga bo‘lish mumkin. Faktlar doimo haqiqatni isbotlashga xizmat qilgan.

To‘plangan faktlarning ayrimlari bir-birini to‘ldirishga xizmat qilsa, ayrimlari bir-birini inkor ham etadi. Asosiy fakt bu natija demakdir. Har qanday natija sababning oqibati, hosilasi.

1. 
   Qaysi soha, qaysi yo ‘nalish bo ‘yicha matn tayyorlash zarur bo ‘lsa, shu soha vakillari, mutaxassislari bilan suhbatlashish, sohaga doir adabiyotlar bilan tanishib chiqish.
   

To ‘plashda amal qilinishi zarur bo ‘lgan holatlar faktik materiallar bilan bog‘liq. Raqamlar, turli nomlar, iqtiboslar, geografik atamalar aniqlik bilan qayd etilishi zarur.

1. Hukumat qarorlari. Chunki bunda barcha yo ‘nalishlar, tendensiyalar, iqtisod, fan, texnika, madaniyat bo ‘yicha rejalar barcha- barchaga belgilangan bo ‘ladi.

Yangi fakt hodisani yoritishda quyidagilarga e’tibor qilinadi: Fakt jamlashda, avvalo, voqeaning o'ziga tegishli bo'lgan dalillarga tayaniladi. So'ng o'sha voqeani ko'rgan,bilgan yoki eshitganlarning fikrlariga tayaniladi. Birinchidan, qalamga olinayotgan faktning muhim va dolzarbligini belgilash maqsadida uni shunga o‘xshash faktlar orasidagi o‘rnini aniqlash lozim. Ikkinchidan, unga beriladigan geografik va tarixiy ta’rif ham faktning mohiyatini atroflicha, to‘laroq ochishga xizmat qiladi. Uchinchidan, o‘zaro taqqoslash maqsadida statistik jihatdan raqamlar ko ‘rsatkichi bilan izoh berilishi ham maqsadga muvofiq bo‘ladi. To‘rtinchidan, ana shu faktga daxldor bo‘lgan soha mutaxassislarining fikrini keltirish orqali o‘z munosabatini bildirishi ham ayni muddaodir. Matn tuzuvchi ushbu ikki manbaga tayanishi zarur: To‘plangan barcha faktlar yangilik sifatida qog‘ozga tushmasligi mumkin. To‘plangan faktlarning ahamiyatlisini ajratib olish lozim. Matn tuzuvchi mavzu mohiyatiga mos holda faktlarni yig‘adi, saralaydi, tanlaydi, ajratadi,

umumlashtiradi, belgilaydi.

Matnshunoslikka oid adabiyotlarda qayd etilishicha, har qanday matn, u ilmiymi, rasmiymi, badiiymi-bundan qat’iy nazar, mantiq qoidalariga asosan shakllanishi lozim. Izchillik ana shu qoidaning birinchi talabidir. Matnda har bir so‘z, har bir gap va abzatslar o‘rtasida mantiqiy bog‘lanish va izchillik bo‘lishi lozim. Agar shunday bo‘lmasa, matnni tushunish qiyin bo‘ladi.

Qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplar mazmunan bir-biriga zid bo‘lsa ham, ular o‘rtasida mantiqiy uzilish yo‘q. Chunki bozorda mahsulotlarning ko’pligi ularning arzonlashishiga sabab bo‘lsa-da, ammo mahsulotning xorijdan keltirilganligi, sifati, foyda va xaridorlarning talabi ularning arzonlashishiga asos bo‘la olmaydi.

Tavsifiy matnlarda shaxs, narsa, voqea-hodisaning muhim belgilari aniq ma’lumotlar, sifatlovchi ifodalar orqali bayon qilinadi. Tavsiflashda shaxs yoki narsa-voqeani xolisona baholash muhim hisoblanadi. Bunday matnlar tilida xarakter-xususiyatni ifodalovchi sifatlar, belgining ortiqlik darajasini ifodalovchi leksik-grammatik vositalar, yasama sifatlar faol ishlatiladi.

Shuningdek, shaxs harakat-holatining belgisini ifodalovchi ravishlardan o‘rinli foydalanish talab qilinadi. Shunga ko‘ra, tavsifiy matn yaratish zaruriy til vositalarni to‘g‘ri tanlash va qo‘llashni, sifat va ravish yasalishi me’yorlarini, bunday so‘zlardagi belgi ifodasining darajalashini puxta bilishni taqozo etadi.

2. 
   reja: ►Ixtisoslikka oid matnga termin tanlash.
   

Ixtisoslikka oid matn tuzishda esa quyidagilarga e’tiborni qaratish lozim:

• 
  matnning qaysi nutq uslubida yozilishi kerakligini oldindan bilish;
  
• 
  ixtisoslikka oid so‘z va shartli belgilarni to‘g‘ri tanlay olish va o‘rinli joylashtirish;
  
• 
  so‘z va terminlarni imlo me’yorlariga rioya qilgan holda yozish;
  
• 
  tanish bo‘lmagan yoki faol qo‘llanmaydigan termin, shartli belgi yoki qisqartmalarga qavs ichida izoh berish;