Нигинахон шермухамедова

Geografik muhit tushunchasi
. Tabiiy muhit ayrim kishilar hayotiga ta‘sir 
ko‗rsatishi odatda ko‗pgina aniq-ravshan sabablarga ko‗ra jiddiy shubha 
uyg‗otmaydi. SHunga qaramay, ijtimoiy-tarixiy jarayon yoki moddiy ishlab 
chiqarishning rivojlanishi to‗g‗risida so‗z yuritilgan holda ular tabiiy sharoitga 
bog‗liq bo‗ladimi, agar bog‗liq bo‗lsa, bu nimada aks etadi, degan savol tug‗iladi. 
SHu munosabat bilan «geografik muhit» tushunchasining tahlili muhim ahamiyat 
kasb etadi. Bu tushuncha fan va falsafada mazkur mavzuni muhokama qilish 
chog‗ida unga ma‘no jihatidan yaqin bo‗lgan «tabiat», «tabiiy muhit», «atrof 
borliq» kabi atamalar bilan bir qatorda faol qo‗llaniladi, ammo o‗z mazmunida 
ularga bog‗lanmaydi.
Geografik muhit
– 
bu Er tabiatining inson faoliyati doirasiga jalb qilingan 
va jamiyat mavjudligi va rivojlanishining zaruriy omili hisoblanadigan qismidir
. 
Ayni holda turli parametrlar: 
hudud, iqlim, resurslar, landshaft, joy relefi va shu 
kabilarning ijtimoiy rivojlanish sur‟atlari va xususiyatiga ta‟siri to„g„risida
so‗z 
yuritiladi.
Geografik muhit parametrlari.
Mehnat va moddiy ne‘matlar ishlab 
chiqarish jarayonida odamlar tabiatning turli elementlaridan foydalanishi va o‗z 
iqtisodiy faoliyati doirasi kengaygani sari mazkur elementlarning muomalaga 
yanada faolroq jalb qilishidir. Pirovardida 
inson va tabiat bevosita o„zaro 
bog„lanishga kirishadigan soha o„zgarishi va kengroq tus olishi, ya‟ni geografik 
muhit doirasining kengayishi geografik muhit parametrlardir
. Masalan, ibtidoiy 
odamlar tirikchilik qilish uchun asosan tabiiy hayot manbalari o‗simliklar va 
hayvonlardan, mehnat qurollari yasash uchun esa qo‗l ostida mavjud vositalar – 
tosh va yog‗ochdan foydalanganlar. Iqtisodiy rivojlanishning oxirgi bosqichlarida 
foydali qazilmalar va energetik resurslarning roli ortib bordi, ularni qazib chiqarish 
inson faolligi geografiyasini sezilarli darajada kengaytirdi.
SHu bilan bir qatorda inson mehnati geografik omillar ta‘sirida tinimsiz 
murakkablashib bordi. Xususan, inson o‗z amaliy faoliyatida nafaqat qulay tabiiy 
sharoitlarga, balki yashash uchun uncha yaroqli bo‗lmagan muhitga ham duch 
1
Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, тараққиѐт шартлари ва барқарорлик 
кафолатлари. -Т.: Ўзбекитсон,1997.-Б.107 

---

179 
keladi. Masalan, mo‗‗tadil iqlim, serhosil tuproq, etarli namlik va shu kabilar 
nisbatan kam mehnat sarflab yaxshi hosil olish imkonini beradi, tabiiy resurslar 
o‗tish oson bo‗lgan joyda va er yuzasiga yaqinroqda joylashganligi esa ularni qazib 
olishni osonlashtiradi va pirovard mahsulot tannarxini pasaytiradi. 
Ammo Er yuzida bunday qulay joylar uncha ko‗p bo‗lmagani uchun, 
sayyoramizning tinimsiz ko‗payib borayotgan aholisi vaqti kelib noqulay va o‗tish 
qiyin bo‗lgan erda joylashgan hududlarni ham o‗zlashtirishga majbur bo‗ldi. 
Qishloq xo‗jaligini yuritish, yo‗llar, boshqa muhandislik qurilmalari va inshootlar 
qurishni qiyinlashtiradigan sovuq iqlim sharoiti, tog‗li yoki botqoqli joy 
odamlarning ishlab chiqarish faoliyatida ularning jismoniy, energetik va boshqa 
xarajatlarini sezilarli darajada ko‗paytiradi.
O‗z-o‗zidan ravshanki, odamlarning iqtisodiy faoliyati geografik muhitning 
o‗zgarishiga sabab bo‗ladi, buning natijasida landshaftlar, tuproq qatlami, havo, 
suv va shu kabilarning kimyoviy tarkibi o‗zgaradi. Tabiat va jamiyatning bunday 
munosabatlariga hozirgi Afrika misol bo‗lishi mumkin. Bu erda oxirgi yuz 
yillikning o‗zida o‗rmonlar maydoni ikki baravar kamaydi va hozirgi vaqtda ulkan 
qit‘a hududining to‗rtdan bir qisminigina tashkil etadi. Pirovard natijada Afrika 
qit‘asida sahrolarning cho‗llarga, cho‗llarning – savannalarga, savannalarning – 
tropik o‗rmonlarga hujumi tobora kengroq tus olib bormoqda. 
XX asrning 60 yillarida Markaziy Osiyo hududida ham Orol dengizining 
qurib borishi natijasida iqlim va tabiiy muhit keskin o‗zgardi. Bu ekin 
maydonlarining kamayishiga, sho‗r tuproqning ko‗payishiga olib keldi.
Keskin ekologik vaziyat ko‗pgina daryolar oqimining (Amudaryo, Sirdaryo, 
Zarafshon) sezilarli darajada o‗zgarishi, tuproq erroziyasining kuchayishi va 
hosildorlikning pasayishi bilan ham tavsiflanadi.
Ammo insonning tabiatga ta‘siridan tashqari, geografik muhitda doim tabiiy 
omillar bilan belgilanadigan o‗zgarishlar ham yuz bergan. Erning butun geologik 
tarixi shundan dalolat beradiki, unda buyuk muz bosishi va halokatli tarzda 
vulqonlar otilishi yuz bergan, vaqti-vaqti bilan quruqlikning ko‗tarilishi va 
pasayishi, zilzilalar, toshqinlar va boshqa tabiiy ofatlarning yuz berishi, Er qiyofasi 
va odamlarning yashash sharoitini sezilarli darajada o‗zgartirgan. Xususan, Platon 
o‗zining «Timey» va «Kritiy» asarlarida hikoya qilgan Atlantida halokati tarixi 
hanuzgacha aksariyat tadqiqotchilarni qiziqtiradi. Bu afsonaga binoan Atlantida 
katta, hosildor va ko‗p aholi yashaydigan orol bo‗lgan va qadim zamonlarda zilzila 
oqibatida Atlantika okeani tubiga cho‗kib ketgan.
Afsonalar bilan bir qatorda aniqlangan faktlar ham mavjud. Masalan, 
Gollandiyaning tarixiy rivojlanishi asosan dengiz qirg‗oq chizig‗ining tabiiy 
o‗zgarishi bilan belgilanadi. SHuningdek, Xuanxe daryosining o‗zanida yuz bergan 
o‗zgarishlar Xitoy tarixiga ma‘lum darajada ta‘sir ko‗rsatgani ham ma‘lum.