Нигинахон шермухамедова

Materiya kategoriyasining funksiyalari qo‗yidagilar: 

ongga, ma‘naviy kuchlarga bog‗liq bo‗lmagan ob‘ektiv borliqning 
mavjudligi haqidagi fikrni ifodalaydi; 

barcha narsalarda mavjud bo‗lgan umumiy xossalarni tavsiflaydi; 

barcha narsalarni bilishga eltuvchi yo‗lni, ularni bilishda amal qilish lozim 
bo‗lgan umumiy dastur yoki strategiyani umumiy ko‗rinishda belgilaydi.
Bu funksiyalarni materiya kategoriyasi falsafaning keyingi rivojlanishi 
jarayonida saqlab qoldi.
Materiyaning umumiylik nuqtai nazaridan ta‘rifi
. U ta‘riflanayotgan 
ob‘ektning kategorial ahamiyatini aniqlashni nazarda tutadi. SHu ma‘noda XIX asr 
materialistlarining materiya - fikrning sof ko‗rinishi va mavhumlik, degan fikri 
izlanayotgan ta‘rifning birinchi qismi qanday bo‗lishi kerakligini ko‗rsatadi. Aslini 
olganda esa materiya - falsafiy kategoriyadir. Uning cheksizligi uni ongga 
1
Қаранг: Диалектика материального мира / Под ред. В.В.Ильина и Д.А.Гущина. – М.: 1995.

---

76 
bog‗lamasdan ta‘riflashga urinishlarni chippakka chiqaradi. YA‘ni, bu 
yo‗nalishdagi har qanday ta‘rifda materiya amalda materiya bo‗lmagan narsaga 
qarshi qo‗yilishi lozim. SHu asosdagi ta‘rifda materiya tabiatning turli ob‘ektlari va 
tizimlarining cheksiz rang-barangligini to‗liq qamrab oladi. Uning birdan-bir 
«xossasi» – ob‘ektiv borliq bo‗lishdan iborat. «Harakat», «o‗zaro ta‘sir», «makon», 
«vaqt» kabi tushunchalarni hisobga olmasdan ob‘ektiv borliqni tushunish mumkin 
emas. Boshqacha aytganda, harakatlanish, o‗zaro aloqa qilishga qodir, makon va 
vaqt hamda sababiyat xossalariga ega narsa ob‘ektiv borliq bo‗ladi. 
Insonning sezgi organlari amalda mavjud narsalarning juda oz qismini idrok 
eta oladi. Ammo inson mukammal asboblar yaratish orqali dunyoni bilish 
chegaralarini tobora kengaytirib bormoqda. Materiyaning falsafiy talqini nafaqat 
hozirgacha anglab etilgan ob‘ektlarni, balki kelajakda kashf etilishi mumkin 
bo‗lgan ob‘ektlarni ham qamrab oladi. Uning falsafiy ong taraqqiyoti nuqtai 
nazaridan metodologik ahamiyati ana shunda namoyon bo‗ladi. 
Bu masalalarga nisbatan hozirgi yondashuvlar ancha o‗zgargan va materiya 
haqidagi tabiiy-ilmiy, fizik yoki kimyoviy tasavvurlar bilan bir qatorda uni anglab 
etishning falsafiy darajasini ham nazarda tutadi. Bunda mazkur muammoga 
nisbatan kengroq yondashiladi, ya‘ni moddiy narsalar va hodisalar jamuljam holda 
o‗rganiladi. SHunday qilib, «materiya» falsafiy kategoriyasining vazifasi amalda 
mavjud materiya turlarining butun cheksiz rang-barangligini qamrab olish va uni 
ong bilan bog‗lash mumkin emasligiga urg‗u berishdan iborat. Muammoga falsafiy 
munosabatni uning tabiiy-ilmiy talqinidan farqlash imkonini beruvchi mazkur 
yondashuv juda muhim ahamiyat kasb etadi, aks holda mazkur sohadagi tadqiqotlar 
va bilish imkoniyatlari doirasi asossiz ravishda torayadi. Bunga, masalan, 
neopozitivizm yo‗nalishlaridan biri – lingvistik falsafada duch kelishimiz mumkin. 
Uning taniqli namoyandalari J.Mur, L.Vitgenshteyn va boshqalar hamonki 
«materiya» va «ong» kabi tushunchalarga ilmiy nuqtai nazardan aniq ta‟rif berish 
mumkin emas ekan, ulardan voz kechish lozim, deb hisoblaydi.
Boshqa hozirgi falsafiy yo‗nalishlarning aksariyatida bu tushunchalar faol 
qo‗llaniladi va muhim metodologik rol o‗ynaydi. Xususan, uning 
substansiyalilik, 
cheksizlik, yo„q bo„lmaslik, harakat, makon, vaqt 
kabi uzviy xossalari farqlanadi.
Materiyaning tuzilishiga nisbatan kim qanday yondashmasin, u bir qancha 
alohida va katta guruhlarga bo‗linishi shubhasiz. Zero, barcha moddiy ob‘ektlar 
tartibga solingan, izchil ichki tuzilishga ega. Materiyaning tarkibiyligi g‗oyasining 
ildizlari antik falsafaga, xususan, Demokrit, Epikur va Lukretsiy Karning atomistik 
ta‘limotiga borib taqaladi. Bu g‗oya tabiatshunoslikning rivojlanishiga kuchli ta‘sir 
ko‗rsatgan. Hozirgi zamon falsafasida u ancha salmoqli va ilmiy asoslangan 
materiyaning tizimli tuzilishi konsepsiyasida mujassamlashgan.