Нигинахон шермухамедова

Geotsentrik va nogeotsentrik moddiy tizimlar. 
Geotsentrik dunyo 
haqidagi tasavvur Er miqyosidagi ob‘ektlarga daxldor nazariyalarning 
umumlashtirilishi natijasida yuzaga kelgan. Unda, aynan Er dunyosi andoza va 
negiz sifatida qabul qilinadi. 
Geotsentrizm ta‟limotiga ko„ra, moddiy tizimlarning 
atributlari barcha darajalarda biz Er sharoitida duch keluvchi atributlar bilan bir 
xil bo„ladi. Geotsentrizm makon, vaqt, sifat, sababiyat va boshqa atributlar 
ontologik ma‟noda yagonadir, 
degan tasavvurga asoslanadi.
Lekin materiyaning cheksizligi g‗oyasidan kelib chiqib, atributlarning 
amaliyot bizni hozirgacha tanishtirgan turidan tashqari, «geotsentrik obraz»dan 
farq qiluvchi ko‗plab boshqa turlari ham mavjudligini faraz qilish o‗rinli bo‗ladi. 
Bu atributlarning boshqa turlari, o‗zga makon, vaqt, harakat bilan tavsiflanuvchi 
ob‘ektiv borliqning alohida turi sifatidagi nogeotsentrik tizimlar, ya‘ni geotsentrik 
dunyoga uncha o‗xshamaydigan dunyolar to‗g‗risida so‗z yuritish imkonini beradi.
Atributlarning universal mazmuni, inson tanasi mavjudlik shart-
sharoitlarida namoyon bo„luvchi atributlarning universal mazmuniga mos kelishi 
geotsentrik dunyodir
. Bu Nyuton vaqti (zamoni), Evklid makoni dunyosidir.
Atributlarning universal mazmuni, inson tanasining mavjudlik shart-
sharoitlarida namoyon bo„luvchi atributlarning universal mazmunidan farq 
qiluvchi moddiy ob‟ekt nogeotsentrik dunyo deb ataladi.
«Nogeotsentrik dunyo» 
tushunchasi nonyuton vaqti (zamoni), noevklid makoni, umuman, borliqning 
nogeotsentrik turini nazarda tutadi. Mikrodunyo va megadunyoni nogeotsentrik 
dunyolar tomon mavjud bo‗lgan «darcha»lar deb faraz qilish uchun asoslar 
mavjud. Ularning qonuniyatlari bizga o‗zaro ta‘sirlarning o‗zga turini uzoq 
darajada bo‗lsa ham tasavvur qilish imkonini beradi. Ayni vaqtda, makrodunyo 
aloqalari va o‗zaro ta‘sirlari borliqning geotsentrik turini aks ettiradi. SHunga 
qaramay, universal mazmunning «geotsentrik andoza»dan og‗ish xususiyati 
to‗g‗risidagi masalani faqat amaliyotda echish mumkin. Bu erda falsafadan ko‗ra 
aniq fanlarga asoslanish lozim.
Hozirgi zamon metodologlari pirovard maqsadga asoslanadigan va azaldan 
maqsadga muvofiq xususiyatga ega bo‗lgan tizimlar bilan stixiyali xususiyatlarni 
namoyish etuvchi mutlaqo ochiq tizimlarni farqlashni taklif qiladi. Mazkur tasnif 
yangi narsa paydo bo‗lishi mumkin bo‗lgan maqsadni belgilash mexanizmiga 
yangicha nazar bilan qarash imkonini beradi.

---

80 
Noorganik, organik va ijtimoiy tizimlar moddiy tizimlarning eng ko‗p 
uchraydigan turlari hisoblanadi. Moddiy tizimning noorganik turini tasniflashda 
uning elementar zarralar va maydonlar, atom yadrolari, atomlar, molekulalar, 
makroskopik jismlar, geologik tuzilmalar kabi elementlari qayd etiladi. 
Moddiy 
tizim organik turining tuzilishi bir necha darajadan iborat: hujayrasiz daraja - 
DNK, RNK, nuklein kislotalar, oqsillarni; hujayrali daraja – mustaqil mavjud 
bo„lgan bir hujayrali organizmlarni; ko„p hujayrali daraja – to„qimalar, organlar, 
funksional sistemalar (asab sistemasi, qon eltuvchi sistema), ya‟ni organizmlar 
(o„simliklar va hayvonlar)ni o„z ichiga oladi. 
Organizmlardan yuqori tuzilmalar 
ham farqlanadi: bu umumiy genofond bilan bog‗langan bir turga mansub 
jonzotlarning populyasiyalari – biologik birliklar (o‗rmondagi bo‗rilar to‗dasi, 
ko‗ldagi baliqlar galasi, chumoli uyasi yoki butazor va boshqalar)dir. 
Populyasiyaning yaxlitlik darajasi uning tarkibiga kiruvchi ayrim organizmlarning 
xususiyatlari va ko‗payishini tartibga soladi. Masalan, chigirtkalar biomassasi 
muayyan chegaradan oshib ketsa, ularning ko‗payishini sekinlashtiruvchi 
mexanizmlar ishga tushadi. Jonli materiya tuzilishining organizmlardan yuqori 
darajasiga populyasiyalardan tashqari biotsenozlar kiradi. Biotsenozlarning yaxlit 
tizimida populyasiyalar shunday bog‗langanki, ulardan birining hayot faoliyati 
mahsulotlari boshqasining yashash shart-sharoitlariga aylanadi. Masalan, o‗rmon 
muayyan biotsenoz hisoblanadi: unda yashovchi o‗simliklar, shuningdek 
hayvonlar, zamburug‗lar, lishayniklar va mikroorganizmlarning populyasiyalari 
o‗zaro ta‘sirga kirishib, yaxlit tizimni vujudga keltiradi.
Biosfera doirasida moddiy tizimning alohida turi - kishilik jamiyati 
rivojlangan. Bu ijtimoiy tizim ham alohida kichik tizimlar individ, oila, guruh, 
jamoa, davlat, millat va boshqalarni o‗z ichiga oladi. Materiya tuzilishining alohida 
turi sifatidagi jamiyat odamlar faoliyati tufayligina mavjud bo‗ladi. SHu sababli 
jamiyatga o‗z ehtiyojlarini qondirish va rivojlanish imkonini beruvchi ijtimoiy 
ishlab chiqarish bilan bog‗liq inson faoliyati substansional negiz hisoblanadi.
Moddiy tizimlar turlarining tasnifini davom ettirib, L.Gumilevning 
«Etnogenez va Er biosferasi» asaridagi fikr-mulohazalarini esga olish mumkin. 
Muallif taklif qilgan tasnifning mantig‗i quyidagicha: siz Er sayyorasida yashaysiz. 
Bir qobiq ostida harakat qilasiz – bu litosfera. Moddiy tizimlarning boshqa bir turi 
organizmingizning barcha hujayralariga kirib boradi – bu gidrosfera. Uchinchi turi 
bilan siz nafas olasiz – bu atmosfera. To‗rtinchisi – biosfera. Bu erda siz barcha 
tirik o‗simliklar, mikroorganizmlar bilan yashaysiz
1
. Bu tasnifni geo-, bio- va 
noosferalarni ajratishni taklif qilgan V.I.Vernadskiy tasnifiga yaqinlashishni sezish 
mumkin.
Asosiy muammo shundan iboratki, ilgari surilgan nazariyalar va ularni 
amalda sinash, ya‘ni ularning ishonchliligini tasdiqlashi yoki pirovard natijada 
ularni rad etishi mumkin bo‗lgan tegishli eksperimentlar o‗tkazish yo‗li bilan 
tekshirish imkoniyatlari o‗rtasida ulkan tafovut mavjud.