Нигинахон шермухамедова

Antrop tamoyil. 
Antrop tamoyilida inson amalda mavjud bo„lishi mumkin 
bo„lgan har qanday dunyoda emas, balki uning xususiyatlarini belgilovchi fizik 
konstantalarning o„ta aniq majmui bilan tavsiflanuvchi dunyodagina paydo 
bo„lishi mumkin bo„lgan, degan ma‟no kelib chiqadi
. Bu bizning Koinot aynan 
unda insonning mavjudligi uchun zarur bo‗lgan tarzda tuzilganini anglatadi. Agar 
u o‗zgacha bo‗lganida, unda biz mavjud bo‗lmas edik. Boshqa Koinotlar (agar ular 
mavjud bo‗lsa) bizga mos kelmaydi: ularda bizga o‗xshagan aqlli jonzotlar mavjud 
bo‗lishi mumkin emas. SHunday qilib, ontologik jihatdan o‗zgacha dunyolar 
insonning «uyi», uning yashash joyi bo‗lishi mumkin emas.
XX asrning so‗nggi o‗n yilliklarida astronomiyaning rivojlanishi Erdan 
tashqarida sivilizatsiyalar mavjudligiga bo‗lgan shubhani yanada kuchaytirdi.
Birinchidan, astronomik ma‘lumotlarga aniqlik kiritilishi aqlli hayot mavjud 
bo‗lishi mumkin deb taxmin qilish mumkin bo‗lgan kosmik ob‘ektlar soni 
surunkali qisqarishiga olib keladi.
Ikkinchidan, yuqorida ko‗rib chiqilgan, rivojlangan sivilizatsiyalargina 
amalga oshirishga qodir bo‗lgan kosmosni o‗zlashtirish imkoniyatlari bilan Erdan 
tashqaridagi 
sivilizatsiyalar 
faoliyatining 
amalda 
kuzatiluvchi 
biron-bir 
ko‗rinishlari umuman mavjud emasligi o‗rtasida ziddiyat vujudga keladi
1
. Bu 
ziddiyat 
«astrosotsiologik jumboq»
deb ataladi. Erdan tashqaridagi sivilizatsiyalar 
(SETI)ning radiosignallarini va ularning kosmosdagi faoliyati natijasida qolgan 
biron-bir izlarni qidirish hozircha hech qanday samara bergani yo‗q. «Kosmos 
sukuti» ayniqsa g‗alati, zero texnika taraqqiyotining hozirgi darajasi o‗zga 
sivilizatsiyaning radiosignalini payqash uchun etarlidir.
Koinot miqyosida sezilarli faollik ko‗rsatuvchi sivilizatsiyalar Galaktikada 
ham, Andromeda tumanligiga o‗xshash qo‗shni sayyoralar sistemalarida ham 
mavjud emas, degan faraz «astrosotsiologik jumboq»ning eng tabiiy echimi bo‗lsa 
kerak. Hamonki Erga o‗xshash sivilizatsiyalar kosmik ekspansiya yo‗liga kirishi 
lozimligi muqarrar ekan, bizning Galaktikani ham o‗z ichiga olgan galakatikalar 
1
Гиндилес Л.М. Астросоциологический парадокс в проблеме SETE// Астрономия и современная картина 
мира.-М.:1996. –С.76. 

---

311 
tizimida ular juda oz yoki umuman mavjud emas, deb taxmin qilish mumkin. Nima 
bo‗lganda ham insoniyat Koinotda yolg‗iz ekanligining ehtimoli ko‗proq.
YUqorida bayon etilgan fikr-mulohazalardan bizning davrimizda insonning 
Koinotdagi alohida o‗rni haqidagi qadimgi tasavvurlarga o‗ziga xos qaytish yuz 
bermoqda, degan xulosaga kelish mumkin.
O‗z-o‗zidan ravshanki, bu erda gap dunyo va insonga doir qadimgi sodda 
qarashlarga qaytish haqida ketayotgani yo‗q. Bu qadimgi g‗oyalarni tiklash ularni 
tubdan qayta ishlash va bilimlarning butunlay yangi darajasida talqin qilish bilan 
bog‗liq. Eski muammo butunlay yangicha tarzda qo‗yiladi va uni echishga 
nisbatan hozirgi yondashuv qadimgi davr bilan taqqoslaganda o‗ta chuqur 
asoslarga tayanadi.
Qadimgi odamlar Olamni insonsiz tasavvur qila olmaganlar. Insonsiz 
«bo„sh» kosmos bo„lishi mumkinligi ularning tasavvuriga ham sig„magan. Bunday 
tasavvur fanning rivojlanishi bilan paydo bo„lgan
. YUz yil muqaddam dunyoning 
manzarasi fizika va astronomiyada go‗yo unda inson mavjud emasdek 
tasvirlangan. Fan dunyoda insonning mavjudligiga muhtoj bo‗lmagan. Koinotda 
inson bormi, yo‗qmi – bu uning tuzilishini tushuntirish uchun mutlaqo ahamiyatsiz 
bo‗lgan. Koinot o‗zicha, inson – o‗zicha mavjuddek taassurot tug‗ilgan. Din ularni 
umumiy yaratuvchiga ishora qilish yo‗li bilan birlashtirgan. Ammo fanda inson 
tabiatga muqarrar bo‗lmagan qandaydir «ilova» va o‗z qarshisida namoyon bo‗lgan 
dunyoni kuzatuvchi sifatidagina munosabat shakllangan.
Hozirgi davrda inson fan va falsafada yana tabiatning 
ajralmas qismi 
sifatida 
talqin qilinmoqda. Biz yana, qadimgi yunonlar kabi, inson va kosmosning yagona 
ekanligiga ishonch hosil qilmoqdamiz, to‗g‗ri, bu yagonalikni biz yanada teranroq 
tushunamiz. 
Koinotni faqat unda insonning mavjudligi hisobga olingan holdagina 
tushuntirish mumkinligiga ishonch hosil qilinmoqda (antrop tamoyil). Bizning 
Koinotimiz – bu chindan ham insonning Erda yashash va kamol topish 
imkoniyatiga ega bo„lishi uchun moslashtirilgan uyidir.
Qadimgi antropotsentrizm g‗oyasi yangicha asosda tiklanmoqda. Inson yana 
Koinot markaziga yoki hech bo‗lmasa materiya rivojlanishining «markaziy 
yo‗li»ga qo‗yilmoqda. Bu erda u dunyoni qayta qurishga qodir bo‗lgan qudratli 
kuch sifatida namoyon bo‗lmoqda. Inson tafakkuri dunyodagi evolyusiya 
jarayonining ehtimol tutilgan omili sifatida tushunila boshlamoqda.
Insoniyatning kelajagi oldindan belgilanmagan – bu erda variantlar bo‗lishi 
mumkin. Fanning vazifasi ularni aniqlash va ularning eng maqbullarini ro‗yobga 
chiqarish yo‗llarini topishdan iborat bo‗lsa, falsafaning vazifasi ularga (falsafa 
ishtirokida shakllanadigan) inson ideallari nuqtai nazaridan baho berish va shu 
tariqa ularning eng maqbullarini tanlashga ko‗maklashishdan iborat.