Нигинахон шермухамедова

Ong tabiatini tushunishga nisbatan yondoshuvlar
. Falsafada ong tabiatini 
tushunishga nisbatan ikkki xil yondashuv farqlanadi. 
Birinchi yondashuv fransuz 
ratsionalist faylasufi Rene Dekart nomi bilan bog„liq. U ongni insonning sezgilar, 
idrok, xotira, emotsiyalar, iroda, fikrlar, mulohazalar, tilni, shuningdek 
narsalarning obrazlarini o„zida mujassamlashtiruvchi berk ichki dunyosi deb 
tushunishni taklif qilgan.
Aytib o‗tilgan elementlar ong strukturasini tashkil etadi. 
Fikrlash jarayonining tadrijiyligi ong faoliyatining bosh shakli deb e‘tirof etiladi. 
Dekartning «cogito ergo sum» (men fikrlayapman, demak, mavjudman) iborasi 
insonning barcha harakatlarini to uning mavjudligiga qadar ongga bo‗ysundiradi.
Ushbu yondashuvga tayanib, fan ong ichiga «safar qilish»ni, ya‘ni miya 
mexanizmlarini o‗rganishni taklif qiladi. Biroq neyrofiziologlar miya strukturalari 
va faoliyatini o‗rganish yo‗li bilan ong haqida to‗la axborot olish mumkinligiga 

---

305 
shubha bilan qaraydilar. Ongning ijtimoiy tabiati, uning muayyan tarixiy va ijodiy 
xususiyati bilan bog‗liq ko‗p sonli muammolar yuzaga keladi.
Ikkinchi yondashuv ongning mohiyatini uning o„zidan emas, balki tashqi 
dunyo, ijtimoiy amaliyotdan qidirishni nazarda tutadi. 
Bu yondashuvga binoan 
ong obrazlari faoliyat jarayonida, insonga atrof borliqning ta‘siri natijasida yuzaga 
keladi. Inson o‗zaro ta‘sirga kirishuvchi narsalar doirasi qancha keng, sub‘ektning 
o‗zi qancha faol bo‗lsa, tafakkur va ong shuncha barkamol bo‗ladi. Bu yondashuv 
xulosalari: «ongni borliq belgilaydi», «ong – moddiy dunyoning sub‘ektiv obrazi», 
«ong – borliqning in‘ikosi», «ong – jamoaviy olingan bilim» - ong tashqi borliqqa 
bog‗liqligini, ongning ijtimoiy tabiatini tasdiqlaydi. SHu nuqtai nazardan ong 
shaxsiy va individual xossa, sir va jumboq sifatida emas, balki butun insoniyat 
qavmining universal va shakllanuvchi xususiyati sifatida namoyon bo‗ladi. Ong 
hodisasi oqilona anglab etiluvchi va oqilona belgilanuvchi hodisa sifatida talqin 
qilinadi. Zero 
o„z borlig„i usuliga 
ko‗ra ong miya xossasidir, bunda bosh miyaning 
nerv jarayonlari ongning moddiy ifodachilari bo‗lib xizmat qiladi.
Ong tahliliga nisbatan uchinchi integral yondashuvning asosiy tamoyillari 
ong dunyoni aks ettirishi va ayni paytda uni yaratishini nazarda tutadi.
Ong, 
birinchidan, o‗zini voqelikda predmetlashtiradi va shu bois ongning sifat jihatidan 
intensivlashuvi haqida inson faoliyatining barcha (oddiy va murakkab) 
mahsulotlariga qarab hukm chiqarish mumkin. Ikkinchidan, ong tarkibiy 
elementlari: sezgilar, idrok, tasavvurlar, emotsiyalar, xotira, tasavvur, nutq, iroda 
va boshqalar teran ma‘naviy motivlar va ehtiyojlar ta‘sirida voqelikni sof 
individual munosabatning rang-barang ko‗rinishlari bilan boyitadi. Bu esa ongning 
teran qatlamlarini anglab etish uchun insonning predmetlashtirilgan teran kuchlari 
dunyosi yoki uning verbal (tildagi) ifodasigina kifoya qilmasligini, aksariyat 
hollarda umum e‘tirof etilgan me‘yorlar bilan o‗zini niqoblovchi intim 
kechinmalarning «ko‗rsatuvlari» ham muhim ekanligini anglatadi.
Nazariy falsafada mavjud nuqtai nazarlarni umumlashtirib, ongni 
tushunishning quyidagi asosiy jihatlarini ajratish mumkin
: 
Ontologik jihat
-
o„z borlig„i usuliga
ko„ra ong miya xossasi bo„lib, bosh 
miya nerv jarayonlari ongning moddiy tashuvchilari bo„lib xizmat qiladi.
Inson 
ongi va tafakkuri, ular qay darajada ta‘sirchan bo‗lmasin, moddiy organ – miya 
mahsuli hisoblanadi. 
Gnoseologik jihat 
- 
mazmun jihatidan
ong ob‟ektiv borliqning 
in‟ikosi, tashqi dunyo va o„zi haqidagi axborotning ifodachisi, harakatlarni 
oldindan fikran tuzuvchi va ularning natijalarini bashorat qiluvchidir
.
Genetik jihat 
- o‗zining 
yuzaga kelish usuliga ko„ra
ong materiya harakati 
biologik va ijtimoiy shakllarining mahsulidir
; insonning ijtimoiy-moddiy faoliyati 
ongning tarixiy shakllanish omilidir.
Funksional jihat 
- o‗z 
faoliyat maqsadiga
ko„ra ong – inson xulq-atvori va 
faoliyatini boshqarish omili, borliqning nisbiy-izchil in‟ikosi va uni asosli-ijodiy 
o„zgartirish vositasi, mantiqiy fikrlash shakllarining shakllanish omilidir. 
Ong hodisasining mohiyatini falsafiy-ilmiy tushunib etish istiqbollari 
mavjud yondashuvlarni birlashtirishdan tashqari, energiya-axborot aloqalarini va 
ongning keng imkoniyatlarini hisobga olishni taqozo etadi. 

---

306