Нигинахон шермухамедова

Ongning baholash funksiyasi bevosita
maqsadni shakllantirish funksiyasiga 
o‗tadi. 
Maqsadga intiluvchanlik – bu ongning muhim xususiyati hisoblanuvchi sof 
insoniy qobiliyat. Maqsad – bu insonning o„z predmetini topgan ideallashtirilgan 
ehtiyoji; bu faoliyat predmetining shunday bir sub‟ektiv obraziki, uning ideal 
shaklida
inson faoliyatining mo‗ljallangan natijasi namoyon bo‗ladi. Maqsadlar 
insoniyatning jami tajribasi negizida shakllantiriladi va ijtimoiy, axloqiy, estetik va 
boshqa xil ideallar ko‗rinishidagi oliy shakllar sari yuksaladi. Aniq bir maqsadga 
qaratilgan faoliyat inson dunyodan qanoatlanmayotgani hamda uning bu dunyoni 

---

303 
o‗zgartirish, uni insonga, jamiyatga zarur bo‗lgan shaklga solish ehtiyoji bilan 
izohlanadi.
Ongning ijodiy funksiyasida insonning
oliy imkoniyatlari
namoyon bo„ladi
. 
Maqsadga intiluvchanlik, ya‟ni inson o„z harakatlarini «nima uchun» va «nimaga 
erishish yo„lida» amalga oshirishini anglab etish har qanday ongli qilmishning 
zaruriy shartidir.
Maqsadni ro‗yobga chiqarish muayyan vositalarni, ya‘ni 
maqsadga erishish uchun yaratiladigan va shunga xizmat qiladigan vositalarni 
ishga solishni nazarda tutadi. Inson tabiatda mavjud buo‗lmagan narsalarni bunyod 
etadi. U butunlay yangi narsalarni va umuman yangi dunyoni yaratadi. Odamlar 
o‗zgartirgan, yaratgan narsalarning ko‗lami, shakllari va xossalari ularning 
ehtiyojlari, maqsadlari bilan belgilanadi; bu narsalarda inson niyati, uning 
g‗oyalari ro‗yobga chiqariladi.
Ongning
kommunikativ funksiyasi
(aloqa funksiyasi)
da odamlar umumiy 
mehnatda ishtirok etadilar va bir-birlari bilan o„zaro aloqalarga kirishishga doimi 
muhtoj bo„ladilar.
Fikrlarning bu aloqasi nutq orqali (ovozlik aloqa) va texnika 
vositalari yordamida (matnlar, kodlangan axborot) amalga oshiriladi. SHuni 
e‘tiborga olish lozimki, yozma matnlarda (kitoblar, jurnallar, gazetalar va sh.k.)da 
bilim emas, balki axborotgina saqlanadi. Axborot bilimga aylanishi uchun u 
sub‘ektivlashtirilishi lozim. Ayni shu sababli bosma so‗zni tarqatish bayon etilgan 
axborot bilimga aylanishining kafolati emas, balki sharti hisoblanadi. Axborot 
bilimga, ya‘ni sub‘ektiv boylikka aylanishi uchun qo‗shimcha kuch-g‗ayrat 
sarflash talab etiladi.
SHaxs ongining mantiqiy siklini
tartibga solish (boshqaruv) funksiyasi
yakunlaydi. Ong omillarga baho berish asosida va qo‗yilgan maqsadga muvofiq 
inson harakatlarini, keyinchalik esa – jamoalarning harakatlarini ham boshqaradi, 
tartibga soladi. 
Ongning tartibga solish funksiyasi insonning o„zini qurshagan 
muhit bilan o„zaro aloqasiga bog„liq bo„ladi va ikki shaklda: da‟vat etuvchi 
tartibga solish va ijroni tartibga solish shakllarida amal qiladi.
Odamlar xulq-
atvori va faoliyatiga turtki beruvchi omillarning g‗oyaviy mazmuni ulkan 
ahamiyatga egadir. G‗oyalar da‘vatkor kuchga aylanishiga qarab inson o‗z 
qilmishlarini ongli ravishda, o‗z e‘tiqodiga muvofiq, izchil amalga oshiradi. Ijroni 
tartibga solish kishilar faoliyatini ularning ehtiyojlari bilan muvofiq holatga 
keltiradi, maqsad va uni tartibga solish vositalarining mutanosibligini ta‘minlaydi.
Ongning bosh funksiyalari ana shulardan iborat. Ularning uyg‗un 
rivojlanishigina oxir-oqibatda intellektual va ma‘naviy jihatdan komil insonni 
tarbiyalash imkoniyatini beradi.
XXI asr boshiga kelib olimlar intellektning ayrim funksiyalarini 
informatsion mashinalar zimmasiga yuklash uchun ancha ko‗p zahmat chekdilar. 
Bugungi kunda kompyuterlar murakkab ishlarni bajarmoqdalar: bir tildan boshqa 
tilga tarjima qilmoqdalar, samolyotlarni, poezdlarni boshqarmoqdalar, shaxmat 
o‗ynamoqdalar, hatto inson miyasiga xos bo‗lgan ba‘zi bir mantiqiy amallarni 
bajarmoqdalar. Tabiiy bir savol tug‗iladi: inson aqlining o‗rnini bosishga qodir 
bo‗lgan mashinani yaratish mumkin emasmi?
Texnika imkoniyatlari nuqtai nazaridan, informatsion mashinalarni 
takomillashtirish chegarasini belgilash o‗rinli bo‗lmaydi. SHunga qaramay, 

---

304 
mashinalar bajaruvchi amallar bilan inson miyasida bajariladigan amallarning 
o‗xshashligi mashinalarni fikrlash qobiliyatiga ega deb hisoblash uchun asos 
bermaydi. Mohiyat e‘tibori bilan mashina inson tafakkurining faqat bir jihatini – 
formal-mantiqiy fikrlashnigina amalga oshiradi, vaholanki, insonning fikrlash 
jarayoni amalda iroda, emotsiyalar, intuitsiya, orzu, fantaziya va hokazolardir. 
Inson ichki dunyosining boyligi uning ijtimoiy aloqalari boyligi va serqirraligining 
mahsuli hisoblanadi. Ayni shu sababli, inson ongi, uning strukturasi va barcha 
funksiyalarini to‗liq modellashtirish uchun miya strukturasining o‗zinigina 
gavdalantirish kifoya qilmaydi. Buning uchun inson rivojlanishining butun tarixiy 
yo‗lini gavdalantirish, uni barcha ehtiyojlar bilan, shu jumladan siyosiy, axloqiy va 
estetik ehtiyojlar bilan ta‘minlash talab etiladi. Bularning barchasi bilishning 
murakkab vazifalarini echishda zamonaviy kibernetik qurilmalarning imkoniyatlari 
cheklanganligidan dalolat beradi. Ular aslida intellektual faoliyatning axborotni 
qayta ishlash qoidalari bilan bog‗liq bo‗lgan tomonlarini mexanizatsiyalashtirish 
va avtomatizatsiyalashtirish vositalaridan boshqa narsa emas.
Fikrlovchi odamning o‗ziga xos xususiyati shundaki, u o‗z ongi yordamida 
o‗zini, o‗zi yashayotgan muhitni tahlil qilib, o‗z «Meni» haqida tasavvur hosil 
qiladi va o‗zini bu borliqdan ajratib, shu tariqa o‗zligini shakllantiradi. 
Emotsiyalarga boy bo‗lgan va qadriyatlarga qarab mo‗ljal oluvchi inson ongi faol 
asos sifatida amal qiladi, chunki u borliqning passiv in‘ikosi emas, balki fikrlash 
faoliyatining izchil, nazorat qilinadigan va boshqariladigan jarayoni hisoblanadi. 
SHu ma‘noda u ijodiy faoliyat sifatida ham namoyon bo‗ladi, zero u nafaqat 
borliqni aks ettiradi, balki uni o‗zgartirib, borliqning yangi shakllarini yaratadi.
Bu erda har qanday ijodkor faoliyatining negizi, shuningdek inson yaratgan 
va yaratayotgan «ikkilamchi» tabiatning paydo bo‗lish asoslari mujassamlashadi
. 
Aynan inson ongining faol va ijodiy xususiyati uni sun‟iy intellekt manbalari – 
«aqlli», «fikrlovchi» mashinalar bilan bir qatorga qo„yish imkonini bermaydi.
Garchi ular axborotga ishlov berish borasida insondan ancha ustun va hatto 
ularning ishida «ijod» unsurlari ham namoyon bo‗lsa-da, lekin ular mashinalar 
bo‗lib qoladi. Ularning ishi ma‘naviyatdan mahrum va umuman olganda 
odamlarning ongli faoliyati bilan tenglasha olmaydi. Bu faoliyat oldindan 
belgilangan har qanday dasturdan boyroq, zero madaniy jarayondan uning faol 
asosi sifatida o‗rin olgan va asosan madaniyat bilan belgilanadi.