300
tafakkurning unga o‗z faoliyat shakllarini (tafakkur kategoriyalarini) tahlil qilish va
anglab etishga ko‗maklashuvchi tamoyil sifatida tavsiflanadi. Ayni shu sababli
refleksiyaga inson ma‘naviy dunyosining ichki tuzilishi va xususiyatlarini
namoyon etuvchi o‗zlikni anglash faoliyati sifatida yondashish, bizningcha, o‗rinli
bo‗ladi. Refleksiya qiluvchi umumiylik va zaruriylik maqomiga ega bo‗lgan
mantiqiy mazmunni anglab etishga harakat qiladi. Refleksiya sub‘ekt har qanday
fikrni tushuncha shakliga solishga, ya‘ni uni kategoriyalar yordamida
o‗zlashtirishga harakat qilayotganda paydo bo‗ladi.
Mazkur jarayon narsalarning
muhim, tabiiy munosabatlarini ma‘lum,
his qilingan, eshitilgan narsalar asosida
aks ettirishni o‗zida ifodalovchi mavxum tushunchalar, mulohazalarning yaratilishi
bilan yakunlanadi. Fikrlash faoliyati yordamida biz ko‗z bilan ko‗rish va qo‗l bilan
ushlash mumkin bo‗lmagan narsalarni idrok etamiz. Tafakkur bizga muhim
xossalar, aloqalar va munosabatlar haqida bilim olish imkoniyatini beradi.
Tafakkur yordamida biz sirtdan ichga, hodisadan narsalar, jarayonlarning
mohiyatiga o‗tishni amalga oshiramiz.
Ong strukturasining muhim elementi
o„zlikni anglash
hamdir.
O„zlikni
anglash insonning o„zini shaxs sifatida anglab etish, o„zining mustaqil qarorlar
qabul qilish va shu asosda odamlar va tabiat bilan ongli munosabatlarga kirishish,
qabul qilingan qarorlar va harakatlar uchun javobgar bo„lish qobiliyatini
tushunish jarayonidir
. Boshqacha qilib aytganda, o‗zlikni anglash – bu o‗z-o‗ziga,
o‗zining ma‘naviy qiyofasiga, o‗z bilimlari, fikrlari, qiziqishlari,
ideallari, xulq-
atvor mo‗ljallari, harakatlari va shu kabilarga yaxlit baho berishdir. O‗zlikni
anglash yordamida inson o‗z-o‗ziga bo‗lgan munosabatini ro‗yobga chiqaradi, o‗z-
o‗ziga his qilishga qodir bo‗lgan fikrlovchi mavjudot sifatida baho berishni amalga
oshiradi. Bu holda sub‘ekt o‗z-o‗zini va o‗zining ongini bilish ob‘ektiga
aylantiradi. SHu tariqa inson o‗z-o‗ziga baho beradigan, shusiz hayotda o‗z o‗rnini
belgilash va topishga qodir bo‗lmagan mavjudot sifatida namoyon bo‗ladi.
Faylasuflarning o‗zlikni anglashga sub‘ektiv dunyoning alohida sohasi
sifatida yondashishlari
Suqrot
dan, uning «O‗z-o‗zingni angla» deb nomlangan
maksimasidan boshlangan. Falsafa dunyo va inson haqidagi alohida bilim sifatida
shakllanishi jarayonida jonning faolligi, aqlning o‗z-o‗ziga nisbatan tanqidiy
munosabati haqida qarashlar vujudga kelgan. Platon fikriga ko‗ra, jon faoliyati –
bu o‗zi bilan o‗zi suhbat xususiyatiga ega bo‗lgan ichki ishdir. Jon mulohaza
yuritar ekan, o‗zi bilan o‗zi tinimsiz gaplashadi, savollar beradi, javoblar qaytaradi,
tasdiqlaydi va e‘tiroz bildiradi.
SHunday qilib, o‗zlikni anglash – insonning o‗zini o‗zi
tinimsiz kamol
toptirishining muhim shartidir. O‗zlikni anglash strukturasida
o„z-o„zini his qilish,
o„z-o„zini bilish, o„z-o„ziga baho berish, o„z-o„zini boshqarish
kabi elementlarni
ham ajratish mumkin. Umuman olganda o‗zlikni anglash refleksiya bilan uzviy
bog‗liq. Insonning o‗z ichki holatini tushunishi, o‗zini o‗zi boshqarish qobiliyati
o‗z-o‗zidan paydo bo‗lmaydi. O‗zlikni
anglash shaxsning dunyoqarash,
qobiliyatlar, fe‘l-atvor, qiziqishlar kabi ma‘naviy elementlari bilan bir qatorda
ijtimoiy muhit ta‘sirida shakllanadi. Muhit shaxsdan o‗z harakatlarini boshqarishni
va ularning natijalari uchun javob berishni talab qiladi. Ong darajasi shaxs oldiga
qanday talablar qo‗yilgani va mazkur muhitda qaysi ijtimoiy qadriyatlar amal
301
qilishiga ko‗p jihatdan bog‗liq bo‗ladi. Bu erda inson o‗z harakatlarini o‗zi
boshqarishi va ularning oqibatlari uchun javob berishi lozimligi asosiy talab
hisoblanadi.
Ongning yuqorida zikr etilgan elementlari o„zini aktuallashtirish uchun bitta
shartni bajarishni talab qiladi: ijtimoiy amaliyotga qo„shilgan individgina ongli
sub‟ektga aylanishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, ong strukturasining
mazkur elementlari yaxlit bir butunni tashkil etadi, ya‟ni ong sub‟ekt ijtimoiy
munosabatlar dunyosiga qo„shilgandagina to„laqonli mavjud bo„ladi.
Binobarin,
normal faoliyat ko‗rsatayotgan substrat – bosh miyadan tashqari dunyo bilan
predmetli-amaliy o‗zaro aloqa, jamoaviy-faol muloqot va o‗tmishdagi mehnat
sifatida madaniyatning yalpi potensiali mavjud bo‗lishi lozim.
Oqilonalikning haqiqiy maqomini aniqlash va uning tuzilishini o‗rganish
uchun ongni tahlil qilishga nisbatan sistemali-strukturaviy metoddan foydalanish
ong «g‗isht va sement»dan iborat qurilma sifatida talqin qilinishini anglatmaydi.
Empirik jihatdan ong hissiy va aqliy obrazlarning uzluksiz o‗zgaruvchi majmui
sifatida namoyon bo‗ladi. Ong alohida bir yaxlitlik bo‗lib, bu erda ruhiy
hodisalarning
doimiy oqimida ayrim holatlar, obrazlar, fikrlar, qiziqishlar yuzaga
keladi va o‗tib ketadi, tasodifiy va chuqur taassurotlar paydo bo‗ladi. Oqilona
motivlarga tayanish, harakatlarning shaxsiy va ijtimoiy oqibatlarini oldindan ko‗ra
bilish, o‗zini o‗zi boshqarishga qodirlik ong alomatlari hisoblanadi.
Ong
faollik,
intensionallik (predmetga qarab mo„ljal olganlik), refleksiya va o„z-o„zini
kuzatishga qaratilganlik, maqsadga muvofiqlik, qadriyatlarga qarab mo„ljal
olganlik va turli darajada ravshanlik
bilan tavsiflanadi.
Tadqiqotchilar ong strukturasini o‗rganishga kirishar ekanlar,
ular doim
ajabtovur bir vaziyatga duch keladilar. Ong hissiy va o‗ta ta‘sirchan ob‘ekt sifatida
o‗zini aniq-ravshan namoyon etadi, biroq, shunga qaramay, o‗zini bevosita tahlil
qilish imkonini bermaydi. Bir tomondan, ongni uning moddiy substrati – bosh
miyasiz va ongning mazmunini aks ettiruvchi materiyasiz tasavvur qilish mumkin
emas. Boshqa tomondan, ongni substratning o‗zi – bosh miyaga ham,
materiyaga
ham bog‗lab bo‗lmaydi. Hatto eng mohir anatom ham nervni miyagacha kuzatib,
tuyg‗ular va fikrga yo‗l ochuvchi dastlabki asosga yaqinlasha olmaydi. Ong
tarkibiy elementlari bir-biri bilan o‗zaro aloqaga kirishadi va ongga inson hayoti
uchun o‗ta muhim bo‗lgan bir qancha funksiyalarni ta‘minlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
