Нигинахон шермухамедова

Ijtimoiy ong borlig‗i
. Ijtimoiy borliqning o‗ziga xos xususiyatlariga nazar 
tashlasak, u borliqning boshqa barcha shakllaridan butunlay farq qiladi. YAxlit 
holda olingan ijtimoiy «organizm» hayvonlar podasidan butunlay farq qiladi. 
Jamiyatning bu o‗ziga xos, betakror xususiyati falsafada «ijtimoiy ong», «jamoa 
aqli», «ob‘ektivlashgan ma‘naviyat» va hokazolar deb ataladi. U har xil shakllarda 
namoyon bo‗ladi. 
Bu fikrni isbotlash uchun muloqot, kommunikatsiya, odamlarni tarbiyalash 
va ularning ijtimoiylashuvi vositasi sanalgan tilni ko‗rib chiqamiz. 
Til ijtimoiy ong 
borlig„ining asosi
. Tilning ayrim kishilar ongi, g‗oyalari, fikrlari bilan uzviy 
bog‗liqligi aniq, ammo hozirgi zamon fani nuqtai nazaridan til ijtimoiy tabiatga 
ega ekanligi ham shubhasiz. Xuddi shuningdek til - inson nutqi odamlar jamiyatida 
paydo bo‗lgani va faqat shu erda mavjud bo‗lishi mumkin. Uning tashqi og‗zaki, 
ovoz ko‗rinishi, mazmuni, teranligi, kengligi, boyligi ko‗plab avlodlarning ko‗p 
asrlik o‗zaro aloqasi va o‗zaro kamol topishi mahsulidir. Bunda ayrim inson u yoki 
bu tilni faqat muloqot jarayonida o‗zlashtiradi. Ayni holda umuman til haqida so‗z 
yuritilmoqdaki, u tabiiy ham, sun‘iy ham bo‗lishi mumkin.

---

297 
Endi individual va jamoa (ijtimoiy) ma‘naviyatining ideallar, me‘yorlar, 
qadriyatlar va tasavvurlarda aks etuvchi o‗xshash jihatlari va farqlariga 
to‗xtalamiz. 
Individual ma‟naviy borliqdan farqli o„laroq, ijtimoiy ma‟naviy borliq 
haqida uning fan, san‟at, din, axloq va umuman madaniyat tarzidagi 
ko„rinishlariga qarab hukm chiqarishimiz mumkin.
Xususan, u yoki bu ilmiy 
g‗oyalarning paydo bo‗lishi doim muayyan olimlar bilan bog‗liq, ammo fan 
ijtimoiy hodisa sifatida muayyan shaxslar bilan bog‗lanmaydi, zero u ayrim 
olimlar ilgari surgan nazariy qoidalar majmuidan yuqoriroq darajada turadi. 
Bosma, audiovizual va boshqa axborot manbalari, tegishli asbob-uskunalar va shu 
kabilarsiz fanni tasavvur qilish mumkin emas. U yaxlit hodisa sifatida mustaqil 
borliqqa ega. Bugungi kunda, kompyuter texnologiyalari inqilobi davrida fan 
jamiyatning bevosita ishlab chiqarish kuchiga aylandi.
San‘at sohasi haqida ham shunday deyish mumkin. Qo‗shiqlar, raqslar va 
musiqa o‗z muayyan ijrochilariga ega bo‗lgani holda, o‗zining odatlar, rasm-
rusumlar va ideallar ko‗rinishidagi nisbatan mustaqil hayoti bilan yashaydi va shu 
tariqa ijtimoiy makon va vaqtda harakatlanib saqlanishi, takomillashishi va 
ko‗payishi mumkin.
Ijtimoiy ongning yana bir o„ziga xos xususiyati shundaki, u, individual 
ongdan farqli o„laroq, o„z «tanasi»ni «tark eta» olmaydi, xuddi shuningdek u o„z 
«tanasi»dan, ya‟ni jamiyatdan tashqarida mavjud bo„lishi ham mumkin emas
. SHu 
sababli ijtimoiy ong asrlar mobaynida abadiy mavjud bo‗lgan, yo‗q qilib 
bo‗lmaydigan narsa sifatida qaralgan, uning borlig‗i esa butun insoniyat borlig‗i 
yo‗q bo‗lishi bilan barham topishi mumkin, deb hisoblangan.
Ammo XX asrning o‗rtalarida odamlar o‗z-o‗zini qirg‗in qilish vositasi – 
yadro qurolini yaratdilar va shu paytdan e‘tiboran insoniyat o‗zining 
«umrboqiyligi»ni yo‗qotdi va endilikda u, yashab qolishga harakat qiluvchi ayrim 
jonli organizm kabi, ijtimoiy hayotni o‗z-o‗zini qirg‗in qilishdan asrab, o‗z ijtimoiy 
borlig‗ini saqlash haqida qayg‗urishi lozim.