Нигинахон шермухамедова

Ongning materialistik konsepsiyasi
. 
Materialistlar ongning paydo 
bo„lishini faqat notirik materiyadan tabiiy yo„l bilan vujudga kelgan tirik 
materiyaning tadrijiy rivojlanishi mahsuli sifatida tushuntirishga harakat qildilar 
va ong tabiatining talqiniga «in‟ikos» tushunchasini kiritadilar.
Uni materiyaning 
umumiy xossasi deb hisoblab, ongni in‘ikosning oliy tipi deb tavsiflaydilar va 
ongning genezisiga tabiiy-tarixiy nuqtai nazardan yondashib, uning paydo 
bo‗lishini mehnat va til bilan bog‗laydilar.
Bu nazariya ob‘ektiv dunyoning barcha ob‘ektlari, jarayonlari va hodisalari 
muttasil o‗zgarishda bo‗lishi, shuningdek bir-biri bilan universal o‗zaro aloqa 
qilishi va o‗zaro ta‘sirga kirishishini e‘tirof etadi.
Bunday o‗zaro ta‘sirlar natijasida ayrim jismlar va hodisalar boshqa jismlar 
va hodisalarga ta‘sir ko‗rsatib, ularda tegishli o‗zgarishlar yasash va ularni 
muayyan tarzda o‗zida gavdalantirish orqali ularda go‗yoki o‗z «izi»ni qoldiradi.
In‟ikos - narsa va hodisalarning o„zaro ta‟sirlashuvi asosida hosil 
bo„ladigan hodisa, holat, jarayon va o„zgarishlarni ifodalaydi
1
. 
Tirik tabiatda in‟ikos nisbatan sodda shakllari va passiv xususiyati bilan 
tavsiflanadi. YA‟ni, sirtdan ta‟sirlanish natijasida narsalar va hodisalar o„z 
mexanik, fizik yoki kimyoviy xususiyatlarini o„zgartiradi, lekin mazkur o„zaro 
ta‟sirga javoban hech qanday faollik ko„rsatmaydi
. Bu erda qumdagi oyoq izlari 
yoki qadimgi organizmlar va o‗simliklarning tog‗ jinslaridagi izlari, fotosuratlar, 
ko‗zgudagi aks va shu kabilar misol bo‗lib xizmat qilishi mumkin.
Hayot paydo bo‗lgan paytdan e‘tiboran in‘ikosning butunlay boshqacha 
(biologik) shakli – ta‘sirlanuvchanlik barcha jonli narsalarning atrof muhit ta‘siriga 
munosabat bildirish qobiliyati sifatida vujudga keldi. Bu qobiliyat faqat sirtdan 
ta‘sirlarga nisbatan namoyon bo‗ladi. Jonli organizmlar evolyusiyasining 
1
Қаранг: Фалсафа қомусий луғат. Назаров Қ таҳрири остида – Т.: Шарқ, 2004. –Б.172.

---

295 
yuqoriroq darajasida (hayvonot dunyosi – fauna vujudga kelishi bilan) ta‘sirlanish 
qobiliyati butunlay boshqa xossa – sezuvchanlikka o‗tadi. Bu endi in‘ikosning 
ruhiy shakli bo‗lib, u organizmlarda asab tizimi va ruhiyatning elementar shakllari 
paydo bo‗lishi natijasida vujudga keladi. Sezuvchanlik organizmlarning 
narsalarning ayrim xossalarini sezgilar tarzida aks ettirish qobiliyati sifatida 
namoyon bo‗ladi.
Sezgilar esa, o‗z navbatida, yuksak darajada uyushgan hayvonlarda, masalan 
umurtqali hayvonlarda in‘ikosning yanada murakkabroq shakllari, xususan idrok 
etish va tasavvur qilish qobiliyatlari paydo bo‗lishiga zamin hozirlaydi. Bu 
in‘ikosning ob‘ektiv dunyo narsalari va hodisalari miyada ularning ideal nusxalari 
ko‗rinishida aks etadigan darajasidir. Bu erda «aqlli» hayvonlar miyasi 
imkoniyatlarining chegarasi namoyon bo‗ladi. Garchi ular o‗zini qurshagan 
dunyoning ideal obrazlarini tasavvur qilib, shu obrazlarga ko‗ra, masalan, o‗z 
egalarini tanisalar-da, ularning miyasi ideal obrazlar bilan fikrlash amallari 
tarzidagi maxsus ishni bajarishga qodir emas. Bu vazifani hal qilishga yuqoriroq 
darajadagi miya qodir bo‗lib, unga faqat insongina egadir.
SHunday qilib
, biologik in‟ikos sezish, idrok etish va tasavvur qilish kabi 
hissiy shakllarda amalga oshiriladi
. YUqorida ta‘kidlab o‗tganimizdek, bu erda 
fikrlash jarayonida namoyon bo‗ladigan ong mavjud emas. Ong borliqni aks 
ettirishning yuqoriroq darajasi bo‗lib, faqat ijtimoiy sohada mavjud bo‗lishi 
mumkin va inson miyasida avvalo mavhum fikrlashning tushunish, mulohaza va 
mushohada yuritish kabi ideal shakllarida amalga oshiriladi. Inson ideal obrazlarni 
o‗z ongida umumlashtirib, shu tariqa ob‘ektiv borliqni tushunchalarda 
(kategoriyalarda) aks ettiradi. Ularning o‗rtasida mantiqiy aloqa o‗rnatib, turli 
narsalar, hodisalar va shu kabilarning mohiyatini to‗g‗ri yoki noto‗g‗ri aks ettirish 
orqali ular haqida u yoki bu xulosaga keladi. Mushohada yuritib inson narsalar va 
hodisalarni biladi va shu tariqa borliqni ongning muhim xususiyati sanalgan 
mavhum fikrlash orqali aks ettiradi.
In‟kosning oliy shakli sifatida ongning paydo bo„lishi «aqlli odam» (homo 
sapiens)ning shakllanish jarayoni bilan bog„lanadi va avvalo mehnat faoliyati 
bilan belgilanadi
. Mehnat qilish qobiliyati ruhiyatning rivojlanishida ulkan sakrash 
bo‗ldi. Maymun anatomiyasi va fiziologiyasidagi evolyusiya inson paydo 
bo‗lishiga zamin hozirlagan bo‗lsa, tabiati sof ijtimoiy xususiyatga ega bo‗lgan 
mehnat mazkur jarayonning eng muhim omiliga aylandi.