Нигинахон шермухамедова

 
 
 
 
 
INSON BORLIG‗INING O‗ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
 
Falsafa tarixida inson borlig‗iga munosabat
. 
Inson borlig„i tabiiy 
rivojlanishning butunlay yangi, yuqoriroq bosqichi hamda uning tabiiy-jismoniy, 
biologik asosi hisoblanadi. 
SHunday qilib, jonli organizmlarning mavjudlik 
qonunlari va tamoyillari his etuvchi mavjudot sanalgan insonga nisbatan ham to‗la 
tatbiq etiladi. Ammo bundan tashqari insonni qolgan barcha jonli narsalardan 
farqlash imkonini beradigan, unda hech shubhasiz mavjud bo‗lgan, lekin 
sinchiklab qaraganda ko‗rinmaydigan, aniq tavsif berishning iloji bo‗lmagan 

---

291 
nimadir mavjud. Insonning ichki dunyosini aks ettiruvchi bu «nimadir» turli 
davrlarda turli mutafakkirlar tomonidan jon, ruhiyat, ong, tafakkur, ideal va 
hokazolar deb atalgan.
Insonning mohiyatini tushunishga urinishlar, inson borlig‗ining o‗ziga xos 
xususiyatini aniqlash istagiga biz ibtidoiy jamoa davridayoq duch kelamiz. Falsafa 
tarixida inson individualligining ichki, yashirin holatini aks ettiruvchi «jon» va 
«ong» tushunchalarining tahliliga alohida e‘tibor qaratilgan. Jumladan atoqli 
sofistlardan biri Protagor (mil. av. 490-420 yillar) mil. av. V asrdayoq «inson 
barcha narsalar mezonidir: u mavjud narsalarning mavjudligini, yo‗q narsalarning 
esa yo‗qligini belgilaydi», deb qayd etgan edi. Suqrot (mil. av. 469-399 yillar) ham 
haqiqat izlab insonga murojaat etadi. Inson o‗z joni faoliyatini boshqara oladi, shu 
bois dunyoni tushunish yo‗li o‗z-o‗zini bilish orqali o‗tadi, deb hisoblaydi. 
Suqrotning shogirdi Platon birinchi bo‗lib jon haqidagi yaxlit ta‘limotni yaratdi. U 
odamlar jonining qandayligiga qarab ularni har xil tiplarga ajratdi.
Keyingi davrlarda Seneka, R.Dekart, A.Navoiy, A.Jomiy, I.Kant, I.G.Fixte, 
J.P.Sartr, M.Xaydegger va boshqa mutafakkirlar insonning ma‘naviy negizini 
birinchi o‗ringa qo‗yib, uning ongi, ma‘naviy dunyosi va bilish qobiliyatlarini 
o‗rganish ishiga salmoqli hissa qo‗shdilar. Biroq XXI asrda deyarli ikki yarim 
yillik tarixiy taraqqiyot jarayonida ham inson muammosi o‗z ahamiyatini 
yo‗qotmagan.