|
53-rasm. Urg'ochi askaridaning ko'ndalang kesmasi: 1 - gipodermaning orqa valigi,
2 - muskul hujayralarning plazmatik o'simtalari, 3 - muskul hujayralari, 4 – tuxumdonning
bo'ylama kesmasi, 5 - ichak, 6 - kutikula, 7 - gipodermaning yon valigi, 8 - ayirish sistemasi
nayi, 9 - tuxumdon, 10 - bachadon, I1 - tuxum yo'li bo'yiga kesmasi,
12 - gipodermaning qorin valigi, 13 - tuxumdon.
Nematodalarning og'iz teshigi tanasining oldingi uchida joylashgan, odatda
uchta (bitta orqa, ikkita yon) maxsus o'simtaiar - lablar bilan o'ralgan. Naysimon
ichagining oldingi qismi og'iz bo'shlig'i (stoma) va halqumga bo'linadi. Ayrim
213
yirtqich va zooparazitlar
-
stomasida kutikula o'simtasidan iborat tishlar bo'ladi.
O'simlik parazitlari stomasi esa sanchib so'ruvchi organ - stiletni hosil qiladi.
Halqum devorida muskul hujayralari va hazm bezlari joylashgan. Bir qancha
nematodalarda halqum muskullarining hujayralari kengayib, bulbus hosil qiladi.
Halqum tirqishi uchburchak shaklda, uning devori xitinlashgan. Halqum
ektodermadan hosil bo'ladi. Halqum yupqa devorli endodermal o'rta ichakka o'tadi.
O'rta ichak bir qavat joylashgan silindrsimon hujayralardan iborat. Keyingi ichak
kalta, murtak ektodermasidan hosil bo'ladi. Ayrim nematodalar ichagi turli darajada
reduksiyaga uchragan. Masalan, filyariyalarning keyingi ichagi berk, anal teshigi
bo'lmaydi.
Nematodalar har xil usulda oziqlanadi. Erkin yashovchilari turli xil mayda
organizmlar bilan oziqlansa, parazit turlari hayvon yoki o'simlik hujayralari shirasi,
ba'zan qonini so'rib oziqlanadi. O'simlik parazitlari ozig'i ichakdan tashqarida hazm
bo'ladi. Stilet orqali o'simlik to'qimalariga hazm bezlari fermentlari chiqariladi.
Nematodalar ana shu fermentlar ta'sirida chala hazm bo'lgan oziqni stileti yordamida
so'rib oladi.
Nematodalarning ayirish sistemasi bo'yin bezlari deb ataladigan bir hujayrali
teri (gipoderma) bezlaridan iborat. Nematodalarda protonefridiylar o'rniga bo'yin
bezlarining rivojlanishi kipriklarni yo'qolib ketishi bilan bog'liq. Bir qancha
nematodalarning bo'yin bezlari yirik; ularaing ayirish yo'li kalta bo'ladi. Ko'pchilik
turlarida bo'yin bezlarining chiqaruv naylari gipodermaning ikki yon valigida
joylashgan. Chiqarish naylari uzun bitta hujayradan iborat. Ot askaridasining
chiqarish nayi uzunligi 40 sm ga yetadi. Naylar orqali moddalar almashinuvining
suyuq mahsulotlari chiqariladi.
Nematodalarda suvda erimaydigan va organizmga tasodifan kirib qolgan
organik moddalarni to'playdigan fagotsitar hujayralar ham bo'ladi. Bunday
"to'plovchi buyraklar" gipodermaning yon valiklari ustida joylashgan. Ot askaridasida
bunday valiklar to'rtta bo'ladi.
Nematodalarning qon aylanish va nafas olish sistemasi rivojlanmagan. Ichak
bo'shlig'idagi va ichki organlardagi endoparazitlar parazit yassi chuvalchanglar
214
singari kislorod tanqis bo'lgan sharoitda hayot kechirishga moslashgan. Ular uchun
asosiy energiya manbai glikogenning anaerob parchalanishi hisoblanadi. Bu
jarayonda organik kislotalar (asosan, yog' va valerian kislotalari) hosil bo'ladi. Ana
shu sababdan nematodalarning tana bo'shlig'i suyuqligi odam terisi shilliq qavatiga
tasodifan tushganda achishtiradi.
Nematodalarning markaziy nerv sistemasi halqumni o'rab turadigan nerv
halqasi, undan tana bo'ylab oldinga (lablarga) va orqaga ketadigan 6 ta nerv
tomirlaridan iborat. Ulardan gipodermaning orqa va yon valiklari bo'ylab joylashgan
ikkitasi boshqalariga nisbatan kuchliroq rivojlangan bo'lib, asosiy tomirlar deyiladi.
Bu tomirlar ko'ndalang nervlar - komissuralar orqali o'zaro bog'langan.
Tuproqda erkin yashaydigan yoki parazit yashovchi nematodalarning sezgi
organlari yaxshi rivojlanmagan. Odatda tuyg'u organlari vazifasini papillalar
shaklidagi sezgi do'mboqchalari yoki qillar bajaradi. Tuyg'u papillalari og'iz atrofida,
erkak nematodalarning dum qismida ham joylashgan. Boshining ikki yonida
qadahsimon, spiralsimon botiq yoki tirqishga o'xshash amfidlar - kimyoviy sezgi
organlari joylashgan. Amfidlar va papillalar erkak nematodalarda yaxshi rivojlangan.
Ayrim dengiz nematodalarida pigment dog'dan iborat oddiy ko'zcha ham bo'ladi.
Nematodalar odatda ayrim jinsli bo'lib, jinsiy dimorfizm yaxshi rivojlangan.
Jinsiy sistemasi tana bo'shlig'ida joylashgan uzun naychadan iborat. Urg'ochisining
jinsiy organlari juft, erkaginiki toq (bitta) bo'ladi. Urg'ochisi jinsiy sistemasi
naylarining ingichka uchki qismi tuxumdon, undan keyingi qismi tuxum yo'li
deyiladi. Tuxumdonda hosil bo'lgan tuxumlar tuxum yo'lida urug'lanadi va xaltaga
о'xshash kengaygan bachadonga о'tadi. Bachadonlar qo'shilib jinsiy qinni hosil qiladi.
Jinsiy qin jinsiy teshik bilan tashqariga ochiladi. Erkagi jinsiy sistemasining ingichka
uchki qismi urag'don deyiladi. Urug'don birmuncha yo'g'onlashib, urug' yo'lini hosil
qiladi. Urug' yo'li kalta va keng nay - urug' pufagiga ochiladi. Uryg' pufagida urug'
to'planadi. Urag' pufagi bir muncha tor va muskulli urug' to'kuvchi nayga, upyg'
to'kuvchi nay esa orqa ichakning keyingi qismiga ochiladi. Kloaka ichida kutikulyar
Do'stlaringiz bilan baham: |
