Neftgaz geologiyasi va geokimyosi

TABIATDA ORGANIK MODDALARNING TOʻPLANISHI VA YONUVCHI FOYDALI QAZILMALARNING HOSIL BOʻLISHI

1. 
   Neft va gazni hosil bulish nazariyalari
   

Nsft na gazni hosil boʻlishi haqida juda kup fa- razlar mavjud. Bu muammo XVIl-asrdan boshlab shu bugunga k,adar davom etmokda. Ushbu oʻtgap davr mobaynida utkazil- gan tadqiqotlar natijasiga asoslanib ularni uch guruhga bulish mumkin;

1. 
   Organik nazariya tarafdorlari.
   
2. 
   Noorganik nazariya tarafdorlari.
   
3. 
   Mikstgenetik nazariya tarafdorlari.
   

4.1 L. Organik nazariya tarafdorlari
Organik nazariya tarafdorlari farazlariga kura, neft biosferadagi organik moddalarnipg qayta oʻzgarishi- dan hosil boʻlgan mahsulot deb xisoblanadi. Unga kura ti- rik moddalar halok bulgaidan sung ularning molskulyar tu- zilishini qayta oʻzgarishidai hosil buladigan mahsulotlar bilan neft orasida oʻzaro molekulyar bogʻlikdik va uxshash- lik borligi anikdandi. Ugelovodorodning umuman, iyefg- nipg garkibida azot, oltngugurtli va metalloorganik bi- rikmalarning molekulyar tuzilishi va tarkibi oʻziga xos xususiyatlariga ega ekanligi maʼlum boʻldi. Shuningdsk or­ganik moddalarnipg molskulyar tuzilishi bilan genetik uxshashlpgi borligi tasdikdandi, bu uz navbatida neftni noorganik sintez nuli bilan xosil bula olmasligini kursagdi. Organik moddalar va neft uchun umumiy bulgan muxim xususiyatlaridan biri ularning optik faollshidir. Neftiing optik faolligi asosan triterpan va steran ti- nidagi uglevodorodlar bilan bogʻliq, bunga gopay (S₂₇N₄₆) misol bula oladi. Uping molekulyar tuzilishida organik moddalar (dengiz suvutlari, bakteriyalar) ga xos bulgan gurtta geksanaften xalqalar qatnashadi.
1888-yilda nemis olimlari G.Gefer va K.Engler hayvonat qoldikdaridan neft olish mumkinligini labora­toriya usulida isbot qildilar. Ular 400 daraja harorat va 10 atmosfera bosim ostida seld yogʻini haydab updan har xil mahsulot va gaz olishga muyassar buldilar.
1919-yilda xuddi shunday tajribani akademik N.D.Zelinskiy qayta amalga oshirib, oʻsimlik qoldigʻidan shunta uxshapg maxsulotlarni oladi.
Neftning organik modsalardan hosil bulishidan da- rak bsruvchi yana bir muhim xususiyatlaridan biri, unda son sanoqsiz “molekulyar qazilmalar” - xemofossillarniig bulishidir, yani bioorganik modsalardan meros bulib utgan molekulyar strukturalardan iboratligidir. Neftpi mukammal urgaggish uning tarkibida anikdanilayotgan xemo- fossillar sonining oshigpiga olib kelmokda. Xemofossil- lar mikdori neft tarkibida 30-40% gana yetishi mumkin deb qisoblanmokda. Neftning muhim biogen belgilaridan biri, tirik modda xususiyatiga ega bulgan izoprenoiddi ug- levodoroddardan, apniqsa fitan va pristagglardan tarkib topganligidir. Pristan - ayrim hayvonlar ganasida uchray- di. Uglevodorodlarning har bir turi organik sintezning yuqori bosqichida sunʼiy sintez yordamida oliggishi mumkin. Uning sintezi gabiiy sharoitlarda ham sodir buladi. Pe­kin, S,₀N₄₂ uglevodorodi nazariy jihagdan 366 319 izomer­li stukturaga ega, ammo neftda kup mikdorda ulardan faqat biri - tirik moddadan iborag fitagg qatiashadi. Meros biogen strukturalarga kuplab n-alkanlar (S,₇ va undan yuqori) kiradi, ular uzun zanjirli kislorodga boy bioki- myoviy birikmalar - mumlarning termokatalizidan hosil buladi. Neftdagi mikdori 10-15%, baʼzan 40% gacha buladi. Biogen yogli kislotalardan qosil buladigan n- alkanlarning “tok.” narafinlari “juft”lariga nisbatan kup buladi.
Neftning hosil boʻlishi murakkab va uzok davom eta- digan jarayogg bulib, u chukindi tog jinslarining xosil

bupishi bilan bogʻlikdir. Bu jarayonning sodir boʻlishi uchun yirik dengiz va okean havzalari ayniqsa qulaydir. Bulardan tashqari koʻl va daryolar oʻzanidan iborat havzalari ham shunday vazifani oʻtashi mumkin. Aytilgan havzalarda albatta suv boʻlishi kerak, boʻlmasa kurukdikdagi organik materiallar oksidlanishi natija- sida torf va koʻmirga aylanishi mumkin.
X,ar bir dengiz va okean oʻzining oʻsimlik va hayvonot olamiga ega. Neft va gaz hosil bulishida esa okean va den- gizlarning katta hajmini egallovchi mikroorganizmlar (planktonlar) muhim axamiyatga ega. Demak neft va gaz hosil boʻlishida albatta suvli muhit bulishi zarur.
Shu oʻrinda Abu Rayhon Beruniyning qoʻyidagi fikri ni koʻrib chiqamiz: ʻDengiz oʻrni quruqlik, quruqlik oʻrni esa dengiz bilan almashadi”. Arabisgon chullari xuddi ana shunday hodisani oʻz boshidan kechirgan. Bu yerlar oʻz vaqtida dengiz suvlari bilan qoplangan boʻlib, hozirda esa cheksiz qumliklar bilan qoplangan”.
Bugungi kunga kelib Arabiston choʻllarida joylashgan davlaglarda (BAA, Saudiya Arabistoni, Quvayt va boshqa lar) yirik neft konlari mavjud boʻlib, bu esa neft hosil boʻlishida suvli muhitni zarurligini va shu suvli muhigda organik moddalarning yirik masshgabda boʻlganligidan da- lolat berib, yuqorida aytilgan fikrni tasdikdaydi.
Organik nazariyaga asoslangan holda ish yuritilganli- gi tufayli neftchilar Gʻarbiy Sibir, Oʻrta Osiyo va boshqa oʻlkalarda kuplab neft va gaz konlarini topishga muvoffaq boʻlindi.
Tirik organik moddalarning qayta oʻzgarishidan hosil boʻladigan neft mahsulotlarining molekulyar tuzi- lishini chukur va mukammal oʻrganish natijasida koʻpgina tadqiqotchilar (A.A.Abelson, O.M.Akramxujayev, A.A.Baki rov, A.G.Boboyev, M.S.Burshtar, A.I.Bogomolov, N.B.Vasso yevich, N.N.Vilson, V.S.Vishemirskiy, V.V.Vsber, A.A.Geodekyan; V.V.Glushko, I.M.Gubkin, N.A.Yeremenko, M.K.Kalinko, A.A.Karsev, A.E.Kontorovich, S.P.Maksimov,

V.D.Nalivkin, S.G.Neruchev, I.I.Nestrov, L.A.Petrov, O.A.Radchenko, K.F.Rodionova, A.A.Trofimuk, V.A.Uspen yekni, U.Kolombo, M.Lui, M.Xant, T Xobson va boshq.) nefg \osil bulishi faqat organik yul bilan amalga oshishi mumkin deb hisoblaydilar, neftni noorganik sintez orqali hosil bulishini esa inkor etadilar.
Keyingi 25-30 yillar ichida turli chukindi qavzalarda bajarilgan geologik-geokimyoviy tadqiqotlar peft va gazning organik yoʻl bilan hosil bulganligini gasdikdaydi. Neft yaratuvchi yotqizikdardagi organik modda- iar litogenez jarayonining hamma bosqichlarida neftga aplanishi kuzatiladi. Neft va gazning tuplanish qonuniyat larini urganish orqali ularning chukindi jinslarda siljishi nazariyasi ishlab chiqildi.
Protokatagenez mintaqasi (platformalarda 1,5-2 km gacha)da ona jins yotqizikdari choʻkishining dasglabki lahzalarida jinslardagi tarqoq organik moddalar qisman uzgaradi, undan kislorod chiqib kegadi va tarqoq organik moddalar tarkibida neftli uglevodorodlar mikdori oshadi. 1ʻark.ok, organik moddalarda oʻzgarishning dastlabki chahzalarida neft uchuy xos bul gai past molekul al i uglevo­dorodlar paydo bula olmaydi. Ular faqat termodestruksiya jarayoni rivojlanishining oxirgi davrida yuzaga keladi. Garqoq organik moddalarning gaz fazasida uglerod ikki oksidi koʻn uchraydi, qisman metan va uning gomologlari \am qatnashadi.^DIunday qilib, bu bosqichda neft uglevodo- rodinipg hosil boʻlishidan hali darak boʻlmaydi. Ona jinslarning 2-3 km ga choʻkishi, haroratning 80-90 dan 150­170 °C gacha kutarilishi va mezokagagenetik bosqichning boshlanishi bilan tarqoq organik moddalar destruksiyasi sodir boʻladi, neft uglevodorodlari shiddat bilan toʻilana boshlaydi, natijada neft hosil boʻlishinipg asosiy fazasi yuzaga keladi. Mikroneftning asosiy massasi va nast mo- nskulali uglevodorodlar hosil boʻladi. Ona jinslardan uglevodorodlar chiqib keta boshlaydi, neft hosil bulishi asosiy fazasining oxiriga kelib, tarqoq organik modda-
larnishʻ psft yarata olish imkoniyati sunadi. Tugqichlarga tarqoq, organik moddalarningʻ siljib kslishi va tup Lipshitsa neft utomlari paydo buladi. Ona jins s tki zikdaripish yanada chukishi (3,5-4km ga) va xdroratning 170ʻS dan oshishp, (MK-AK,) katagsnezda gaz kosil bulshshshish asosiy fazasini gozaga keltiradi. Tarqoq or­ganik moddalarnipg yuqorn haroratli dssgruksiyasi megai- pnng kun mikdorda tuplaiishiga olib kschadi. Hosi.ch bulgan uglevodorod gazlarining kollsktorlar gomon si ljishidan x.amda ularning vertikal yupalishda yuqoriga harakatlani shidan choʻkindi qoplamalarinish yukoridagi gorizont garda \am gaz uyumlari vujudga ksladi. Ona jipslarlshp ksyin- chalik chukishi (6-7 km va undan chuqur) apokatagsnez min- taqasiga tushib qolgan koldik, tarqok, organik moddalar boy jinslardagi uglsvodorodlarnipg toʻlik, ajralib chiqishini kamda psftgaz kosil qiluvchi jinslarning oʻz imkoniyatini goʻliq namoyon qilishini taʼmiplaydi. Mstanning tuplani shi davom etsada, uning shiddati nasayadi. Katagenez jarayoch iida tarqok, organik moddalarga boy bulgan ona jipslarda neft va gaz x,osil boʻlish bosqichini, chukipdi havzalari paydo bu.payotgan davrda neft va gaz naiijio bulgan vaqtpni anikdash mumkin. Shupingdek psft va gaz gupchanayotgan min- taqalarni bashoratlash, Yer poʻstidagi neft va gaz manbalas rini mikdoriy baholash mumkin buladi. Shupday qilib, psft va gazlarnish hosil bulishipi chukipdi - siljish na- mriyasn, iafaqat neft - gazlarnish organik pul bilan kosil bulishini tasdikdaydi, balki Yer nustining neft <1 gazligini bashoratlash imkoshshp yaratadi, kamda neft va ga| manbalarini baholash mumkin buladi.
\/A.A.Bakirov akad. I.M.Gʻubkinnshp ilmiy ishlarins garaqqiy qildirib, 1955-yil litosferada neft va gaznin! kosil bulish jarayoni olti bosqichdan iboratlshini kursatdi:

1. 
   organik moddalarnish yigʻilishi (nakopleniye opra-j iichsskix veщestv);
   
2. 
   VIlevodorodlarshshg kosil bulishi (generatsiya ugle-| vodorodov);
   
3. 
   uglevodoroltarning siljishi (migratsiya uglevodoro­dov);
   
4. 
   uglsvodorodlarniig tuilanishi (akkumlyatsiya uglevo­dorodov);
   
5. 
   uglevodorod uyumlarining sakdaiishi (konservatsiya yi levodorodov);
   
6. 
   uglevodorod uyumlarning buzilishi yoki qayta gaqeimlanishi (razrusheniye ili pereraspredeleniye uglevo­dorodov).
   

Taʼkidlangan har bir bosqich, uzaro bogliq va bir bprini quvvatlovchi ichki va tashqi quvvat manbalari g.gsirida va urab gurgan muhitning uziga xos sharoitlarida sodir buladi. Muhitning tashqi quvvat manba- lariga:

1. 
   asta - sekin ortib borayotgan ustqatlamlar bosimi (geostatik bosim);
   
2. 
   gsktonik kuchlar bosimi (geodinamik bosim);
   
3. 
   suyuqlik va gazlarning (flyuidlar) ogirlik kuchlari gaʼsnrida harakatlanishi iatijasida sodir bulgan 1ravi- gatsiop kuchlar;
   
4. 
   srning harorat oqimi gasiri;
   
5. 
   gidrodinamik kuchlar;
   
6. 
   kapillyar kuchlar kiradi.
   

Muhitnish ichki quvvat manbalariga:

1. 
   mikroorganizmlarning va fsrmeptlarning biokimyo- viy taʼsiri;
   
2. 
   organik modda saqlovchi yotqiziqlarning kagalitik taʼsiri;
   
3. 
   organik moddalar va uglevodorodlarning ichki kimyo- viy quvvati taʼsiri;
   
4. 
   qatlamlardagi radiaktiv minsrallarnish taʼsiri;
   
5. 
   jinslarning kristallanish va qayta kristallanish quvvati;
   

a) molekulyar kuchlar, b) uglsvodorodlarni kichik yuvaklardan katta gʻovaklarga siqib chiqaruvchi suvning mo- yukulyar kuchi, v) ugevodorodlarning va yotqiziq jinslarning garant kengayish kuchlari, g) jisnlarningsh zichlanish kuvvati, d) elektrokinetik kuchlar kiradi.
Yukorida aytib oʻtilgaplarning hammasi neft, gaz va kondensatning organik yoʻl bilap hosil bulgan degan fa- razlarga asos buladi.
Kuyidagi 15-jadvalda neft na gaz hosil bulishidagi organik nazariya mualliflari, tafsilotlari na ularning qisqacha isboti keltnrilib utnlgap.
15-jadval.
Neft va gaz x,oyeil bulishidagi organik nazariyalar

II sferiish
usimlik
koldikdarshsh
iiapuiiiainiiiiii
pa ыriyasi
Kumir ski
(yushka
oqaktoshchi Male
rshiыarpnng
gidrogenizatsiya
nazariyasi

kursatadi
U| |svodorod.1!ar oʻsim 1ik opiaiiHiMJia riniig oksidlanpshi va parna papinI sharoitnda sukj ma\su. yuglarship hosil buchinsh patijasida naido buchadi.

Yuqori bos im va
xdroratda. shupingdek
zarur katali zator mi-
sol uchuy: nikel ish-
tirokida qapiq orga-
nik materiallarpish
vodorod bilan kombi
paspyasida suyuq uglsvo-
sorodlarga utadi.

Uipmyaiklardan xosin bulgan
diameten, dsngiz suv utlari
torf, kumir qatlamlari
yaqinida psftli kach him lar
gopilgan. Tabiiy nsftga xu-
susiyatlari boʻyicha yaqii ugle-
vodorodlarni kursatilgai
matsriallardai olish mukin.
Laboratoriya va sapoat
qurnlmalarida kumir gidro-
genizatsiya kiliigan. Ayrim
VB asosida nikel bor. Bi-
rok tabiiy sharoitda arkin
vodorodni borlshini isbot
qilish zarur

KX