Neftgaz geologiyasi va geokimyosi

Neft va gashish noorganik yul bilan hosil boʻlishini olomlardan N.S.Beskrovnoy, G.Ye.Boyko,
I.V.Grinberg, G.N.Dolenko, A.I.Kravsov, N.A.Kudryavsev, V. F.Lipeskiy, D.I.Mendeleev, V.B.Porfiryev, E.B.Chskalyuk va boshqalar osbotlashga harakag qolgaolar. Ayniqsa P. A. Kudryavsev taxminn doqqagga sazovordor. Unga kura neft va gaz N„ SO, SO₂, SN₄ va boshqa oddiy uglsrodli borokmalar aralashmalaroiing (SO+ZN₂=SN₄+N₂O kurinoshodago) rsak- soyaso oatnjasoda hosil boʻlado. Shushshgdek SN, SN₂, SN₃ lar reaksiyasi \am bulishi mumkin. Bunday jarayenlar ln- tosferashshg chuqur yorikdar bilan manda boʻlaklarga boʻlingan qpsmlarida yuzaga kelib, bu joylarda reaksiyaga kirishadigan aralashmalar tuplanadi va qayta uzgaradi. Gidrostatik bosimga nisbatan ortnqcha yuvaklik va k.agiam boyenmi yuzaga keladi. Uchokda naydo buladigan juda yuk,ori bosim gasirida rasksiya mausulotlarn undan uzokdashishi va tutqichlarda yigilishi mumkin. Neftgaz x,osil bulnshinish noorganik farazi I. S. Beskrovnoy gabori buyocha quyodagocha:

1. 
   Kosmik moddalarda uglsrodli borikmalar qatorida uglevodorodooog bulisho. Kosmik zonddar yordami- da Yupiter va Titan atmosfsralarida S₂N, S₂N₄, S₂N₆, C,H_S, S₄N,, IICN, HC₃N, C₂N,, borligi anikdandi. Ushbu va bo1pk.a uglsrodli birikmalar yulduzlar oraligidagi changsimon bulutlarda ham bor deb taxmin qilinadi. Me- teoritlarda uglerod hamda mstanli flyuid aralashmalari gurli shaklda uchraydi.
   
2. 
   Gr mantiyasida 1300-1ZSKGS \aroratda kislorod- ning uchuvchapligi iasayadi, bunday sharoitda metan bulish EHTOMOLI bor.
   
3. 
   Mantiyadan kelib chiqqan magmatik mahsulotlarda uglerodli birikmalarning mavjudpigi. Mantiyaning dif- fsrensiatsiyalanishi va issyakla gazsizlanish maqsulotlari: kimberli 1 lar va ularning minsrallari (olmos, olivin, granat va b.) da, peridotitlar, toleitli bazaltlar, nefe shili siyenitlar va boshqa ishqorli jinslarda, shuningdek yesh va qadimgi vulqonlarning gidrotermal suyukdiklarda N₂, SO, spirt, SN₄ va ayrim murakkab uglsvodorodlarnish bulishi.
   
4. 
   Mantiyaning moddalarda uglevodorodli gazeizla- ppsh hodisasi- ning mavjuddigi. Yoysimon joylashgan orol- charda hozirgi kunda harakatdagi vulqonlarnipg gazeizlan- gap mahsuloglari kumir-uglevodorodli tarkibga eta. Zamo­naviy termal maydonlardagi riftlarda vodorod va megan- ping borligi kuzatiladi. Mantiyaning “sovuk” gazeizlani- shidan katta gidrostatik bosim ostida bulgan kristallik poydevorlardagi fanitlarda neft toʻplanishi kuzatiladi. Sovuk, vodorodli va metan vodorodli gazsizlanish yirik chuqur yorikdar mintaqalarida (masalan: AQSHning Kali­forniya shtatidagi San-Andreas tashlama-uzilmali- surilmasida) kuzatiladi.
   
5. 
   Neft va gaz manbalari litosfera plitalarining chekka qismlaridagi chukur egilma (6-10 km va undan chukur) chukindi havzalarida joylashgan bulib, rivojlanishning orogen va rift bosqichlarida yuzaga keladi, seysmoaktiv yuodinamik mintaqalar bilan chegaralanadi. Kungina neft-
6. 
   Havzalarning burmalangan chekkalarida sanoat miqyosida guplana olmaydigan uglevodorodlarning urta va nast haroratli endogen rudalanishida (polimetallar, si- mob, uran va boshqalar) paragenezining mavjuddigi; chukindi havzalari ichida neftda V, Ni, Ee, Si, Mo, So, Mp, /p, Sg, Hg, As, Sb va boshqa metallarning kup mikdorda uchrashi. Bunday qonuniyat neft va metallardan darak bsruv- chi uglevodorod moddalar manbaining umumiyligi bilan i yux,lanadi.
   
7. 
   Neft va gaz manbalari katta (globap) va regional xudu dlarda notekis joylashgan. Buning asosiy sababi ular- ning bir joy (oʻchoq) da oʻrnashganlgi i yoki vertikal yoʻnaliigtarda yuqoriga yeiljishidadir. Dune boʻyicha 1nn!.,taitan yirik neft va gaz resurslari asosan bir necha xavzalarda joylashgan. Gʻr pustida anikdapgan 600 chuknndi uavzasidan 400 gasi chuqur burgʻilash orqali oʻrganilgan, ulardan 240 tayen samarador emas. Sanoat miqyosidagi 160 nefg va gaz havzalarida 26 havza dunyodagi iyefg va gaz manbalarining 89% ini (Arabiston - Eroy koni 47,5ʻ!< ni tashkil qiladi), yana 24 ta havza- 6,28% va I 10 ta xavza - fakatgina 4,72%inn tashkil etadi. Bu notekislik yana shun- dan dalolat beradiki, dunyodagi neft konlarining 80%, 37 supergigant (>0,8 mlrd, mʻ) va 300 gigant konlarda mujas- samlashgan.
   
8. 
   Neft - gazli rayonlarda poydevorgacha bulgai ke- simda iyeft va gazning tarqalishi N.A.Kudryavsev qonuniyati deb ataladi.
   
9. 
   Tabiiy gazlarning yosh kaynozoy aniqrogʻi neogep- toʻrtlamchi yogpi va qadimgi platformalardagi nsftning de- yarli kaynazoy yoshiping neft sakdovchi yotqizikdaridagi neft-gazning hosil boʻlgai vaqtiga moye kelmasligi.
   

Yuqorida qayd qilpganlaridan koʻrinib turibdiki, nsftiipg noorganik yul bilan hosil boʻlishi umumiy mu- lohazalarga asoslangan Hozirgacha mstaining yoki ayrim oddiy uglevodorodning, shuningdek murakkab tarkibli ugle- vodorodning neftli sistemasini, azotli, oltingugurtli, kislorodli va megalorgaiik birikmalarini noorganik sin­tez orqali OLIP1NIIG nazariy va eksperpmental asoslari anikdanmagan.
Kuyidagi 16-jadvalda neft va gaziing hosil boʻlishidagi noorganik nazariyalar, ularning mualliflari, nazariyalar tavsilotlari va isbotlari ksltirilgan.


16-jadval.
Neft va gazni hosil buliitidagi noorganik nazariyalar.

Nazariya iomi Bertolleping Karbid
Nazariyasi

Meldelsevpiig karbid
I kzariyasi

Mossapning vulqonli nazariyasi

Sokolovning kosmik Nazariyasi

Ohaktoshlar, ginslar va qaypoq suv Nazariyasi
Xususiya glari tavsifi
Kapa chuqurliklarda,
yuqori karoratda joylsh-
gan nshqorli metallar
CO, bilap reaksiyaga ki-
rishadi va ishqorli kar-
bid kosil qiladi. Keyin
nolimsrlanish va konden-
satsiya jarayonida UV
qosil qiladi.
Tog jinsidagi temirli karbid qatlam suvi bilan reaksiyaga kirishib atsi 1slsn hosil qiladi. Bu darzlik va yoriqlar buylab yuqoridagi govak qatlamlarga singadi va kondensatsiyalnadi.
Mossan fikricha, togʻ jinsi garkibidagi suvni taʼsiri vulqon uchqunlarini keltirib chik.arishi mumkin.
Uglsvodorlar kosmik mas- sada erkin kosil bupishi dan vodorod bilan uglerod ning reaksiyasini birlam chi mahsuloti sifatida qaraladi.




Isbo gi Isboti yuq... Tabiatda erkin ishqorli metal kam ishkorli karbid ham topilmagan.

Temirli magniy ok­sidi kam koʻrsatilgai reaksiya mahsuloti sifati kosil bulishi kerak. Ay- rim iyeft maydonla- rining chekkalari magnit anomaliyalari anikdangan. _ Yaponiya va Etpi yaqinidagi vulqon lavalarida neft iz- lari topilgan. Mek­sika va Yava yarim orolidagi vulqonli jinslarda neft bor ligi anikdangan. Meteoritlar kup bulmagan mikdorda uglevodorod borlshi ankdangan.

Laboratoriya sharoi- tida bupday reaksiya- pi bulishi mumkip- ligi isbotlangan.
Ohaktosh bilan ohak sulfa gi urtasidagi re­aksiya suv ishtirokida va haroratda dissotsiatsiyasi uchun yetarli haroratda uglerod olish nazariy jihatdan mumkin.
4.1.3. Neftgazning hosil boʻlishidagi mikstgenegik nazariya
1990-yillarga kelib neft na gazning paydo boʻlishi goʻgrisida choi etilgai ilmiy asarlar, maqolalar va maʼlmotlar taxdili hamda Dupyo nsft-gaz oʻlkalarining shakltanishini geodinamik nuqtayi nazardan oʻrganish asosi- da A.A.Obidov mikstgsnstik nazariyani ilgari surdi.
Unga kura, neft va gazpish hosil boʻlishida asosiy manba tarqoq organik moddalar bilap bir qatorda yer poʻstining chuqur qatlamlaridan yuqorida joylapian chukiidi jipslar tomon harakatlapayotgap turli gaz va suyuq moddapar boʻlib, ular taʼsirida choʻkindi jipslardagi orga­nik moddalardai uglevodorod hosil boʻladi deb xisoblapadi.
Uzbekistan hududida neft va gazlar hosil boʻlishipipg miksggspstik farazi quyidagi malumo!narga asoslapadi: maʼlumkp mezozoy kaynazoy choʻkindi qatlamla ri ichida tarqoq organik moddalar koʻp mikdorda uchraydi; oʻz navbatida ularga kagta chuqurlikdan kslayotgan flyuidlar qam gaʼsir etadi. Yer poʻstidagi issiqlik oqiminshp katta chuqurlikdan chikib kelayotgap flyuidlar bilap uzaro oʻrin almashinishidan undan ortiq anomal mitakalar vujudga keladi. Ularga Markaziy Qizilqum, Buxoro-Xiva regionu dagi palsorifg snstemasidagi yuqori haroragli issikdii oqimi, Surxondars msgasinklinalidagi Boyangora maydoni, <1>argona togʻlararo botigʻidagi Adrasman-Chust apomanliginy va boshqalarni misol ksltirish mumkin. Markaziy Qizil- qum anomalligida metan va vodorod emanatsiyasi (radioak-j tiv nurlanishda vujudga keladigan gaz mahsulotlari) taj- riba asosida anik,1angan. Bu yerda uch, muыadil (0 dan IQ gacha), umumiy fonta nisbatan 10000 shartli birlikka kus boʻlgan pshddagli va doirasimon kurinishdagi emapatsiyalar ajratilgan. Emanatsiyanish eng yuqori qiymati paleozoy vu« ikon tektonik sgrukturasi ogziga gut ri ksladi. Issikdik| oqimi zichlik qiymatiga va anomal miitaqalar maidonIʻ ping katta kichik tipi a qarab boshqa joylarda, kattd chuqurlikda ularga mos keluvchi emanatsiya mahsulotlariping hosil bulishini taxmin qilish mumkin. Buiday anomaliya- lar taʼsirida bulgan mintaqalarda juda yirik neft va gaz konlari joylashganligi A.A.Obidov fikricha mikstgsnetik farazning asosligini tasdiqlaydi.
Yuqorida qayd qilingan maʼlumotlarga asoslanib A.A. Obidov nefg va gazlarning bunday yoʻl bilan hosil boʻlishini quyidagicha izoxdaydi: 1) neft va gazning mikst- genetik hosil boʻlishida Yerning gazsizlanishi (degazatsiyasi) dan chuqurulikda paydo boʻlgan flyuidlar va tarqoq organik moddalar boshlangʻich ashyo hisoblanadi; 2) oʻziga xos termo- barik sharoitli, issikdik oqimi va flyuidlar harakatlana oladigan kanallari boʻlgan choʻkindi havzalar mikstgenetik yoʻl bilan hosil boʻlishida chuqurlikdagi flyuidlar oqimi gaʼsirida sodir boʻladigan reaksiyalar sistemasi organik moddalarning parchalanish jarayoniga moye keladi.
K.A.Kleshchev, A.N.Dmitriyevskiy, A.M.Sogalevich, Sh.S. Balanyuk, V.V.Matviyenko, B.M.Valyayev va boshqa olimlar okean tubida uglevodorodlarning hosil bulishini mikstge­netik farazga yaqin qilib izoxdaydilar. Unga kura, yuqori mantiyadagi uta asos jinslarning serpentinlanish jarayo- nida okean suvlarining va ulardagi karbonat angidrid ga- zining parchalanishidan metanning gidrotermal sintezi so­dir buladi. Shu sababli organik modsalarga boy boʻlgan va yuqorida joylashgan chukindi jinslarga vodorodning shid- dat bilan kirib kelishidan kup mikdorda uglevodoroddar hosil buladi. Shunga uxshash gidrodinamik x,olat yosh rift- lar rivojlanayotgan miptaqalarga ham xos (Qizil dengiz, Kayman novi).
Tinch okeandagi Tonga va Kermadek vulqon orollari yaqinida kup mikdorda toʻplangan ugevodorodlarni oʻrgangan K.A.Kleshchev (1996) okean tubida buladigan vulqon jara- yonlari va gidrotermal oqimlar taʼsirida uglevodorodlar qosil boʻlishi mumkinligini asosladilar. Shu sababli vu- chqon jarayonlari tez - tez qaytarilib turadigan okean tubi neft va gaz paydo bulishi mumkin bulgan istiqbolli may- don hisoblanadi. Shuningdek izotopli tekshiruvlar bioki-
msviy gazlar tarkibidagi vodorod va uglerodlarniig sigil izotoplari tabiiy sharoitda kapa chuqurliklarda uchrashi mumkiiligini isbotladi. Masalan, Kaspiy buyi bo- 1IGʻI1IPN tuz osti stqizikdarida \osil bulgan nsft-gaz- kondsnsatli konlarga kagta chuqurlikdai chiqib kslib, qatlamlarga singasggan uglevodorodli flyuidlarning uziga kos xususiyatlariii (B.M.Valyayev 1997) anikdadi. Yani, kugi ina koplarda geol oi i k kssim buyicha uglsvodorodtar tarkibining uz! aruvchanligi, qatlamning uta yuqori bosi- minshp keskin uzgarishi, dizыoikgiv buzilish. lariing kuyukdashuvi, flyuidlarning suqilib kirishi oqibatida qushimcha gʻovakliklar va ikkilamchi saqlagichlar iaydo buladi.
Yuqoridash nazariyalardan kuriiib turibdiki, neft va gazlariing hosil boʻlishi gugʻrisida turli farazlar mav- jud. U yoki bu farazni qanchalik haqiqagga yaqinligini chuqur gadqiqoglar asosida isbotlash lozim.
4.2. Neftni tarkibidagi qonuiiyatlar
Tabiatda har xil neftlar uchraydi. Kimsviy tar- kibi bir xil bulgan ikki nsft uyumi uchramaydi. Ishlab- chiqarishda tovar belgisiga qarab nsftlarni quyidagi tas- nifi bor.

1. 
   Tarkibidash oltingugurtni mikdoriga qarab ikki sinfga buliiadi:
   

1. 
   1-sinf, tarkibida 0,5% dan kam oltinguturtli nsftlar. Ularni kam olgingugurgli dsb hisoblanadi;
   
2. 
   2-sinf, tarkibida 0,5% dan ortiq oltiigugurtli neftlar. Ularni oltiigugurtli nsftlar dsyiladi.
   

2. 
   Tarkibidagi smolaga qarab gaz uchta sinfga aj- ratiladi:
   

1. 
   1-siifcha, kam smolali, tarkibida 17%> gacha smola- li mikdori;
   
2. 
   2-sinfcha, s.molali nsftlar tarkibida smotali mikdori 18-35%-;
   
3. 
   3-sinfcha, yuqori smolali. Smolali mikdori 35% kiradi.
   

3. 
   Tarkibidagi parafinni mikdoriga qarab neft­lar uch guruhga buli padi:
   

1. 
   1 -turuh, kam parafinli;
   
2. 
   2-guruh, parafinli;
   
3. 
   Z-turux, yuqori parafinli.
   

4. 
   Benzin, kerosin va moy fraksiyalarini sifati buyicha 48 turga bulinadi.
   

Neftlarni kimyoviy tarkibiga asoslanib guruh va turlarga ajratish mumkip. A.S.Velinovskiy buyicha neft parni tarkibidagi yengil fraksiyasiga qarab uch turta ajra gish mumkip.

1. 
   Neftni yengil fraksiyasi (100° gacha xdroratda qaynaydigan) asosan metan uglevodorolarida tashkil topgai. Bunday neftlar bepzinga boy, 15% undan yuqori yani 200°S bulgan haroratda qaynaydigan fraksiya. Yuqori fraksiya- larda sekin-asta naftenli uglsvodorodlar ortib boradi, baribir kerosin fraksiyasida metan uglsvodorodlarni mikdori sezilarli buladi. Bunday neftlarda erigan gaz- larni tarkibida etan, propan va butan yuqori, shuning uchun x,am ular moyli.
   

Bunday gurdagi neft uyumini ustida katta gaz va gazo­kondensat qopqogʻi buladi. Benzin fraksiyasidgt sezilarli mikdorda aramatik uglevodorodlar uchraydi.

2. 
   Yengil fraksiyasi asosan naften uglevodorodlardan tashkil toptan neftlar. Odatda shu fraksiyalar kup bulmagan mikdorda metan uglsvodorodiaridan tashkil etadi. Bunday neftlarda benzin fraksiyasini urtacha mikdori me­tan uglevodorodlaridan tashkil topganga Karaganda kam- rokdir. Kerosin fraksiyasida bunday neftlar naften ugls- vodorodlariga boydir. Bunday neftlarda erigan gazlar kurukdir. Benzin fraksiyasida juda kam mikdorda aromatik uglevodorodlar bor, ogir fraksiyalarida esa kup.
   
3. 
   Yengil fraksiyalari bitsiklik naftenli uglevodo­rodlardan xosil bulgan, qaynash harorati yuqori, koʻpincha 200°S dan oshadn. Bunday neftlarda benzin fraksiyasidan tashqari kerosin fraksiyasi ham bulmaydi. Ularda uglevo­
   

dorodlp gaz bulishi mumkin, asosan ularni tarkibini me­tan gazi tashkil etadi. Misol sifatida Uxta rayonidagi Yarsg konidir (neftni yer osti yondirish va shaxta usuli bi­lan olinadi). Bunday neftlarni 15% ga yaqin aramatik ug- levodorodlar tashkil etadi.
Xozirgi kundagi topilgan neftlarni hammasini shu uch >uruhga ajragish mumkin emas. A.F. Dobryanskiy neft­larni tarkibi tugrisida shunday dsgan - neftlarni tarki- bidagi yengil fraksiyada benzol gomolo!i uni molekulyar ogʻirligini ortishi bilan ortib boradi. Bunday qonuniyat hamma gurdagi neftlarga ham xos. Shunday neft yuqki uning garkibidagi benzolni mikdori toluoldagi yuqori, toluoldan yuqori ksilol bulgan. Ularni nisbati doimiy emas, ammo toluol bir yarim marta benzoldan kuproq, ksi­lol ikki marta toluoldan kuproq. Solishtirma ogirligi yuqori bulgan neftni asosiy massasini aramatik uglevodo- rodlar yuqori fraksiyada tuplanadi, va shu uchun bunday ug- lsvodorodlarni fraksiyalar buyicha bir xil emas. Aksincha, kam solishtirma ogirlikka ega bulgan aromatik uglevodo- rodlar hamma fraksiyasi buyicha bir xil tarqalgan. Neft garkibidagi smola moddalar mikdori bilan yuqori frak- siyali aromatik uglevodorodlar urtasida gugʻridan gugri bogʻlikdik bor.
A.S.Velinovskiyni qayd qilishicha neftni tarkibida sezilarli darajada parafin va serezin buladi. Katta mikdordagi serezin va parafin odatda metanli uglevodo- rodli neftda uchraydi.

5.