Neftgaz geologiyasi va geokimyosi

Rifli uyumlar turi. Rifli uyumlar aksariyag bitta suv-neft chizigʻiga ega buladilar. Uzbekistan sharoitida (Gʻarbiy Oʻzbekisgonda) kupgina rifli neft, gaz kondensat va gaz konlari mavjud. Bu yerlarda rif massiviga jami zahiraning 75-80%, rif usti yotqiziklarida qolgan 20-25% joylashgan buladi. (Shoʻrtan, Kukdumoloq, Dengizkul, Oʻrtabuloq va boshq.). Rus platformasi konlarida x,am rif uchraydi (Boshqirdiston va boshqalar) Riflarping kollsk- torlik kursagkichlari uzgaruvchan bulishi mumkin (20-rasm).,

20-rasm. Rifogen uyumlari. a-yakka rif massivlariga joy­lashgan; b bir lypyx. rif massivlariga joylashgan.

Litologik turdagi uyumlar. Litologik tusilgan uyum- lar qatlamning kiyikdanishi yoki utkazuvchi jinsnish u gkazmaydigan jins bilan almashinuvi gufayli hosil buladi. Shu gurda asfalt yoki bitum hosil bulishi natija sida qatlam bir tomoniga tusilib qolgan uyumlari ham ki- radi (21-rayem).

21-rayem. Litologik tusikdi uyumlar: a-gabaqalar ku tarilingi buyicha kollektor-jinslarning qiyiklanshn maydonlari bilan boglik; b-utkazuvchan jinslarning utkazmas jinslar bilai bogʻliq; v-asfalt bilan tusik.
Litologik tusilgan uyumlar qadimgi daryolar uzagida hosil bulishi mumkin (yengsimon uyumlar) undan tashqari dengizning qirgʻoq qismida valsimon yotqizikdarning bir qismida yoki atrofi gillar bilan uralib qolgan qum lin- zalarida hosil bulishi mumkin. Bunday uyumlar Fargona vodiysidagi neogen yotqizikdarida koʻplab uchraydi. Ular ning tasnifi va holatlarini Z.M.Mashrabov va boshqalar kup tahlil qilganlar (22-rasm).
Stragigrafik turdagi uyumlar. Stratigrafik turdagi uyumlar aksariyat kollektor qatlamlar tuzilmasi yuvilgan va uning ustiga yosh tog jinslari yotishi nagijasida strati­grafik nomuvofiqlar hosil buladi va pastki qavat jins­lari orasida mavjud kollektorlar bir gomondan tusilib qoladilar, natijada uglevodorodlarning migratsiya munosa- bati bilan usha utkazuvchan kollekgorlarda uyum hosil buladi. Undan tashqari turli stratigrafik nomuvofikdik natijasida hosil boʻlgan monoklinal, antiklinal va boshqa holatlarda uyum hosil bulishi mumkin (23-rayem).

22-rasm. Litologik uralgan uyumlar: a-qazilma dare uzaplarinnpg qumli hosilalariga joylashgan; b qazilma barlarnipg ssvorsimop guplagan kumtoshlariga joylashgan; v-uyasimon stqizilgan kumtosh kollsk gorlarga joylashgan.


23-rayem.


nomuvofiqliklar bilan


bogʻliq, stragifafik sinfning uyumlari: a-yakka tuzilmalar- dagi; b-monoklinallardagi; v-chuqurlikdagi qoldiq paleorelyef yuza- sidagi; g chuqurlikdagi kristallik jinslar dungligi yuzasi.


Kuplichilik tadqiqotchilar nef g va gaz uyumlari ni turli xil mezonlarga asosan, sinflashtirishni taklif et- ganlar. Shulardan birini koʻrib chiqamiz. Nef g va gaz uyum- larini V.S.Melik-Pashayev quyidagicha sinflashtirishni gaklif etgan.
Nsft va gaz uyumlarini sinflashtirish sxemasi.
Biz kuyida mualliflar 1996-yilda tuzgan Oʻzbekiston Resnublikasi 1996-yilda dagi nefz uyumlarini ishlash me-

zonlariga asoslangan yangi bir turdagi tasnifini quyidagi 24 -jadvalda keltirib utamiz.

24-jadval.
Neftli obsktlar zahirasini struktura tasnifi. struktura

Obyektlar Sinfi	Obyektlar soni	Qoldiq zahira A+B+Q toifa buyicha, %
		Balans	Olinadigan
“U zbekneftgaz” MXK buyicha	1 17	100	100
1. Faol zahiralar	40	52,7	71,1
II. Murakkab qazib olinadigan zahiralar	77	47,3	28,9
A) yuqori kovushqoqdi neft	8	11,0	4,9
B) gaz osti neft hoshiyali	24	19,0	^G 14,1
V) kam oʻtkazuvchan kollektorlarda	31	13,4	7,2
g) aralash	14	3,9	2,7

3. 
   Neft va gaz uyumlarini hosil boʻlishi va buzilishi
   

Neft va gaz uyumini maʼlum bir sharoitda yakka gu- zilmada tuplanishini tushunadigan bulsak, I.M.Gubkin ta- savvuri boʻyicha ularning hosil boʻlishini birlamchi va ik- kilamchi uyumlarga bulish mumkin.
Birlamchi uyumlarning hosil bulish mexanizma aicha sodda bulib, unda birlamchi migratsiya jarayoni sodir buladi, yaʼni neft va gaz hosil qila oluvchi qatlamlardan siqilib chiqib, usha qatlamlar orasidagi kollektor va qopqonlarga joylashib olishi natijasida qosil buluvchi uyumlardir.
Qatlam ichida bulishi mumkin boʻlgan migratsiya ja- rayongg juda kichik qiyalikda ham (1km ga 1-2 m balandlik) sodir buladi. Albatta qiyalik katta bulganda undagi migra­siya jarayoni jadal holatda kechishi mumkigg.
Neft hosil qila oluvchi jinslar hamda kollektor- larning kulamiga qarab va qatlamdagi tsrmobarik xususiyat larini nazarga olgaggda uglevodorodlarning bir joydan boshqa joyga kuchish jarayoii ularning sedimentatsion suv- larda erigan hollarida va hamda nsft tomchilari va gaz pu- fakchalari xolida sodir bulishi mumkin va qopqoplar mavjudligida yigʻilib nsft va gaz uyumlarini xosil qiladi.
Tadqiqotchilarning fikricha sr osti suvlarining bu- shanish joyida paleopyezominimum hosil buladi, yaʼni suv- lar qatlamdan chiqib ketishi evaziga ularning pyezomet rik darajasi pasayadi. Shunday holatda suvlarda erigagg uglevo- dorodlarniig erishlik sharoiti yomonlashadi va eritmada uglevodorodlarning ajralib chiqish sharoiti paydo buladi. A.A.Karsev fikricha filtratsion samara-ping ortishi 10 million yil davomida 6-marta uzgarishi mumkin ekan.
A.A.Karsev, V.A.Kudryakov va boshkalarning fikricha Turon plitasida xudsi shunday holat yuz bergagg va ular shu hududda neft va gaz uyumlarini hosil bulishida katta ahamiyatga ega boʻlgandir.
Alohida neft va gaz tomchilari pufakchalari suv eritmasida mavjud bulgan hollarda ular harakat davomida bir-biri bilan birlashib tuplam hosil qila boshlaydi va shuning natijasida oqimli migratsiya bulishi jarayoniga imkon yaratib beradi va ularning turli shakl hosil bulishiga olib keladi (antiklinal tuzilma, tektonik tusilgan tuzilma, litologik tusilgan tuzilma hamda linza- simon litologik tuzilmalar).
Birlamchi uyumlar hosil bulishida loteral rezervuar ichi migratsiyasi katga rol uynasa, ikkilamchi uyumlarning hosil bulishida buzilmalar va yorikdar orasida bitta for- matsiyadan boshqa stratigrafik fomatsiyaga utish imkonini beradigan vertikal migratsiyalar asosiy rol uynaydilar.
Gornzontal migratsiya jarayoni yulida tusiq paydo bulgan holatlarida uziga yul topib, vertikal migratsiya bi­lai qushilib turli formalar hosil boʻlishiga olib kslishi mumkin. Bunday holatlarda migratsiya bosqichma-bosqich da- vom etishi va bir turdan ikkinchi turga utishi mumkii.
Tabiatda kupincha uglevodorodparning differensial tuplanish holatlari, aksariyat katta maydonga ega bulgan geologik birliklarda sodir ʻbuladi (U.Gassou va S.P.Maksimov). Albatta bunday sharoitda hosil buladigan uyumlardagi neft va gazlar erkin holatda harakat qilgan oqimli sharoitida uz tasdigʻini topishi mumkin.
Ugle vod orodlar sedimentatsion suvlarda erigan qolatlarda albatta boshqacha holat ruy beradi. Bunda bosim dan yuqori bulgan holda suyuqlikdan neft va gazning ajra- lib chiqish jarayoni sodir bulmaydi.
Differensial prinsipdagi neft va gaz yigʻilish qonunnyati juda oson kurinsa ham, lekin neft va gaz uyumla rining hosil bulish jarayonidagi variantlarning bir kurinishidir (A.A.Bakirov). V.A.Protushkin olib borgan tadqiqotlar vertikal migratsiya jarayonida hosil buladigan differensial ushlanish jarayonini Fargʻona hamda Tojik bukilmasi misolida uz tasdigʻini topadi.
Tabiatda aksariat bunday holatning teskarisi pamoyon buladi yoki nefg uyumlari eng pastda, yuqoriga tomon taqsimlanadi. Bu hodisa sr qobigʻining 3 km chukurligiga tugʻri keladi. Undan chukur holatlarda boshqa qonuniyatlar uz kuchini kursatadi.
Baʼzi joylarda neft qaglamlari, suv qatlamlari bi­lan almashinib turadi (Apsheron, Gʻarbiy Turkmaniston). Bu holatni tekshirnsh shuni kursatadiki, gidrodinamik faol joylarda shunday neft suv qatlamlarining almashi nuvi sodir bular ekan. Bunda maʼlum qatlamlarda uglevodo rodlar suv bilan yuvilib, ular urnini qatlamda suv egal- lashi sodir bular ekan. Bunga asosan dalil usha suv qatlamlarida ugle vod orodlar k,olganligidir.
Ochilgan uyumlarning, hamda sinklikallarda mavjud uyumlarning hosil bulish mexanizmi har bir geologik, tek- tonik va neftgaz uyumi hosil boʻlish sharoitining uziga
xosligini tushuntirishi mumkin, ularni boshqa qonuniyat lar majmuasiga kiritib bulmaydi. Bunday uyumlar kam uch- raydi va shu sabab boʻlsa kerak, kam urganilgandir.
Neft va gaz uyumining buzilishi.
Neft va gaz konlarining hosil bulishi va buzilishi bir konning uzida tektonik buzilish va turli qismlarida bir vaqtning uzida kuzatilishi mumkin.
Neft va gaz uyumini hosil qiluvchi baʼzi omillar vaqt utishi bilan uning buzilishiga xizmat qilishi mum­kin.
Tektonik harakatlar uglevodorodlarning migratsiyasi va bir joyda tuplanishiga xizmat qilgan bulsa, ular ku- chayishi neftgazli komplekslarning yemirilishiga olib ke­ladi. Natijada konning bir qismining baʼzan mutlaqo yuk, bulib ketishiga olib kelishi mumkin. Diffuziya jarayoni uglevodorodlarning tuplanishiga xizmat qilsa, baʼzida ularning (ayniqsa gazning) tarqalib ketishiga olib keladi.
Aksariyat hollarda uglevodorod tunlamlarining buzi­lishiga tutqichning ochilishi, errozion, geokimyoviy, bio- kimyoviy jarayonlar, gidrodinamik (gidrogeologik) xizmat qiladi. Bularga neftning gazdan ajralishi (degezatsiya) qamda kollskgorlarning kuchli metamorfizmga uchrashi, ay- niqsa katta chukurlikdagi neftlarni yuk, qilib yuborishi mumkin.
Tuzilmalarning paydo bulishini paleotektonik taxdili asosini urganish, shuni kursatadiki, baʼzi hollar da ayrim tuzilmalarning maʼlum bir davrda ochilib qolishi uning yemirilishiga olib keladi. Bunday ahvolni akeariyat konsedimsntatsion tuzilmalarda kuzatish mumkin. Tutqichning ochilib qolishi natijasida undan uglevodorod lar oqib chiqib ketadi va shu jarayonda uning oqib chiqish yulida yangi tutqichlar mavjud bulmasa, kon albatta yuk, bulib tarqalib ketadi. Bunday hollarda neft buglanib ke- gadi Bci uning urniga aksariyat asfalt qoldikdari qolishi mumkin.
Xuddi shunday rolni, yaʼni konning buzilishiga sa- babchi buladigan hollardan biri uning hududidan u p an uzilmaning yer yuzasigacha chiqishi mumkin. Jinslarping Kagronlanishi Apsheron yarim orolida, Gʻarbiy Turkmanis tonda, Saxalinda, Trengidad orolida va boshqa yana kupgina joylarda kuzatilganligi maʼlum.
Kanadadagi (Atabaska) bitum zaxiralari (hisoblarga Karaganda 50-75 mlrd, tonna zahiraga ega bulgan) aslida neft uyumlari bulgan va uning fraksiyalari uchib ketib, bitumigina qolgan. Bundai holat Rus nlatformasida xam uchraydi (Tatariston). U srda ham qoldiq sifagida qolgan bitumlar (asfalы lar) mikdori 18-20 milliard tonnami tashkil etadi.
Neft, suv va gaz suv chizigi zonasida xam neft va gaz- larning oksidlanish jarayoni kechadi. Yer osti suvlari dagi mavjud sulfatlar sulfid xosil qiluvchi bakteriyalar ish- tirokida uyumlarni yemirishi mumkin. V.A.Sokolovning xisoblariga Karaganda 11 metanni yoʻq kilish uchun 6 g sulfat darkor bular ekan.
Shunday kilib uglevodorodlarnig yemirish joylari oltingu1urt vodorodi va erkin oltishuchurt toʻnlamlari xosil bulishi mumkin ekan. Neft-gaz konlarining smiri lishi natijasida konlarning xosil bulishi (Gaurdak), Sha- rkiy Uzbekistonda (Fargʻona vodiysi, Shursuv), Gʻarbiy Ukrainada, Msksikada1i tuzli gumbazlar ulkasida kuzatish mumkin. Turkmanistondagi oltingurturt konining hosil bulishi uchun bir necha trln, m³ gazga ega boʻlgan gaz yigindi lari buzilgandir.
Neft uyumlarining buzilishiga aksariyat gidrodina mik omil xam xizmat qiladi. Bu xolat kupincha uncha anik shaklga ega bulmagan antiklinal tuzilmalarda xosil buli­shi mumkin.
Bunda suv-neft chsgarasi burchagi hamda qatlamning yotish burchagi orasidagi bogʻliqlik orqali ifodalanadi.
QBu srda: Q- suv - neft chizigining burchagi;
L - katlamning yotish burchagi.
Neft va gaz konlari infiltratsion havzaga mansub bulgan holda, ayniqsa gaz konlarida gazning suvda kup mikdorda erishi va suv bilan birga erigan holda oqib chiqib ketishi konping tamom bulishiga olib keladn. Shun- day qilib elizion suv garzi mavjud bulgan holatda neft va gaz uyumlari hosil bulgan boʻlsa, infil1>tratsion suv tarzi- dan mavjud konping oqib chiqib ketishi va mutlaqo barbod bulishi hech gai emas. Kupgina epigersin platformalariga mansub konlarda uyularning oqib chiqnb ketishi hozirgi kunda ham kuzatiladi.
Uglevodorod uyumlarining juda katta chuqurlikka gu- shishi, uning mstaformizmga uchrashi, hamda parchalanib ke- tishiga olib kelishi mumkin. AQSHdagi baʼzi qudukdarda topilgan grafit uglevodorddarnish parchalanishidan hosil bulgan oxirgi mahsulot, degan fikr haqiqatdan yiroq bulmasa kerak.
Lokal neft-gaz uyumlari hosil boʻlishining geolo-
gik vaqtini aniqlash
Neft va gaz uyumi hosil bulgan vaqgini anikdash na- zariy jihatdan juda muhimdir. Albatta bunda vaqg tushun- chasi deganda geologik vaqt deb qaralishi tabiiydir, uning anikdashi albatta taxminiydir. Tutqichlarda neft uyumi- ning hosil bulish vaqtini anikdovchi bir necha usul lar mavjud. Shulardan eng eʼtiborga loyikdarini keltiramiz:
Paleotektonik taxdil, bunda neft va gaz joylashgan tuzilmaning anikdanadi. Geliy - argon usuli V.P.Sovchen ko, A.L.Kazlov takdim etgan bu usul gazlar yoshini anikdaydi. Uyumdagi neftning gazga tuyinganligini dastlab ki holatini anikdash (A.Levorsen va U.Gassou) tutqichdagi gaz hajmini muvozanatini qonuni asosida anikdash (N.A. Yeremenko) paleotutqich hajmini vaqt mobaynida qabul qilish qobiliyatining uzgarishini urganish, sementlanish vaqtini hamda kollektordagi ikkilamchi gʻovakliknish ri- vojlanishini aiikdashdan iborat. Neft va gaz uyumlari da- gi ortiqcha bosim maʼlumotlaridan foydalanish (V.F. Li­peskiy), nefg va gaz uyumi yoshini diffuz-xromatik usulda anikdash (V.A.Sokolov) usullari xam mavjud.
Eng ishoichli usullardan biri bu borada paleotekto nik tahlil bulib, neft-gaz mavjud bulgan tutqich yoshi anikdanadi. Shu usul bilan mashhur Gazli koni yoshi anikdangan. U paleogen davrining oxiri va neogen davri ning boshi deb belgilangan (Tabasaranskiy 3.A. 1963 y).
.Pekin bu usulni qullash ancha cheklangan, chunki neft va gaz hosil bulishi bilan gutqich hosil bulishi bir vaqtda sodir bulsa buni anikdash mushkul. Juda qadimda hosil bulgan tugqich va uyumlar yoshini anikdaщ ham ancha anikdiklarga olib kelishi mumkin.
Geliy - argon usuli ancha taxminiy bulib, unga ge- liyning argonga nisbati olinadi.
Ne/Ag =25 mln yil erkin gaz uchun.
He/Ag = 125 mln yil erigan gazlar uchun.
Bu usul argon gazi faqat havodan yer bagriga tushadi degan jarayonga asoslanadi, aslida esa yer bagʻrida ham argon hosil bulishi mumkin ekan. Radiaktiv kaliyning yemiri- lishi natijasida Argon (Ag) hosil bular ekan. V.P. Sov- chsnko fikriga qaraganda bu argon juda oz mikdorda bulib, amaliy taʼsirini inobatga olish yuq darajadadir.
A.N.Yeremenko keltirgan usulda gaz uyumining hosil bulishi vaqtining boshlanishini hisoblash mumkin. Pekin bu usulga paleotektonik taxdil maʼlumotlarini albatta tskshirish l ozim buladi.
Bu usulning kamchiliklaridan biri uyum bilan tutqich ning tula bulganligini eʼtirof etish bulsa, ikkinchi kam- chilik vaqt mobaynida uyumda ruy berishi mumkin bulgan qushimcha uzgarishlarni inobatga olmaydi (jinslar ning zichlapishi, epigenetik oʻzgarishlar, kollektorlar gʻovaklarini sementlanishi va sh.k.). Shunga qaramasdan pa- leoteknonik taxdil materiallari bilan birgalikda qilingan hisoblar Saratov, Volga buyi, hamda Kavkaz oldi konlarida geologik maʼlumotlar bilan mos kelganligi eʼtiborga loyikdir.
Shuni alohida qayd etmoq lozimki, kupgina oʻlka lar- da nef g va gaz hosil boʻlish jarayoni bir necha davr mobay­nida sodir bulishi mumkin. Chunonchi, Fargona nefg konla- ri ikki bosqichda hosil bulgan. Janubiy Olamushuk konida baktriy oldi yuvilishi ostidagi yemirilgan jinslarda nefg utomining mavjudligi paleogen va bur qatlamlaridan uyum- lar faqatgina baktriydan soʻnggi davrda hosil bulganligidan dalolat beradi. Bu xulosa geologik va geo- kimyoviy haqiqiy materiallar bilan tasdiklanadi.
Keltirilgan barcha usullar uyumlar hosil bulishining pastki oraligidan pastda yotgan va ularning ustidagi qatlamlarning stratigrafik holati bilan hamda gipergenez jarayonlar sodir bulmagan va yemirilgan qatlamlarning yuqori qismida yengil nsftlar mavjudligi bilan anikdanadi.
Uglevodrod uyumlari hosil bulishida ulkaviy migra- siyaning roli har xil bulishi mumkin. Chunonchi migratsiya jarayoni va tutqichning hosil bulish jarayoni orasidagi geologik vaqt bir million yildan tortib, bir necha oʻn million yillar, hatto yuzlab million yilni tashkil etishi mumkin ekan. Masalan, K.A.Malikovich va A. I.Kleshevlar Saratovdagi hamda Tatar gumbazidagi konlarning hosil bulishi bilan shu tuzilmalarning hosil bulishi orasida 1 - 3 million yil utgan degan fikrni bildiradilar. Levor- sen Kaliforniya shtatidagi koilarda shu mudsat 1 million yil deb hisoblaydi. U.Rossel esa bu oraliq baʼzida 100 million yil bulsa, boshqalarida 10 million yil bulgan degap fikrni bildiradi.
Shunday qilib, migratsiya zaqti bilan kon hosil qilish oratshgʻi hususida olimlar urtasida yagona fikr mav- jud emas.
Tutqichning mahsuldorligi bilan uning paydo bulishi vaqti orasidagi boglikdik msh ratsiya jarayonining muddagi ga bogʻliq bulib, hamma ulkalarda ham bunday boglikdik ning mavjudditi kuzga tashlanmaydi. S.F.Fedorov va bosh qalarning fikricha Saratov, Volga buyi konlarida tutqich hosil bulishi va migratsiya jarayonini oldini keyin sodir bulgan. Baʼzi yoshrok, tutqichlar esa mahsulotsizdir, chunki ular migratsiya jarayoni tamom bulgandan sung hosil bulgan Dir.
Turon plitasida esa migratsiya jarayoni bir necha bo- sqichda ruy bergap, shuning uchun u yerda tutqich hosil bulgan
vaqt bilan uning mahsuldorligi orasida bogʻlikdik kuza- gilmaydi. (Z.A.Tabasarinskiy va boshkdlar). Gazli koni neogen vaqtida shakllangan tuzilmaga mansub bulib. migra­siya jarayoni bu yerda bir necha bosqich davomida sodir boʻl Gandi gidan dal od at beradi.
Tugqichlarning guldirilganligi bilan uning paydo buligni va migratsiya jarayonlari orasida barqaror bogʻliq likning yukdigi kupgina amaliy maʼlumotlar asosida uz tasdigini gopganligini qayd etmoq joizdir.

Sinf
Tuzilmali

Ri chore i

7.