Анализ давомида модданинг қайнаш температурасини бошланишини белгилаймиз (начало кипения). Анализ давомида модданинг 5 ва 10%-и ҳайдалганида термометрнинг симоб устунининг кўрсатгичини белгилаб қўямиз ва кейинчалик ҳар 10% ҳайдалганда, сўнгра 95% ҳайдалганда ва моддани оҳиригача ҳайдалган вақтидаги (конец кипения) термометрнинг кўрсаткичларини белгилаймиз.
Олинган натижаларни график усилида чизиш учун қоғозга ординат ўқи бўйлаб температурани кўрсатгичларини, абцисс ўқи бўйлаб эса ҳайдалган ҳажмини кўрсатгичларини, белгилаб чиқамиз. Қайнаш температурасининг бошланишига ҳайдалучи ҳажмининг «0» кўрсатгичи тўғри келади (1-3).
Бир талаба бир ҳил шароитда кетма-кет бажарган иккита анализнинг бир – биридан фарқи қуйидаги кўрсатгичлардан ошмаслиги шарт:
-қайнаш температурасини бошланишида 40С;
-қайнаш температурасини оҳири оралиқдаги ҳайдалиб чиқаётган модда ҳажмининг кўрсатгичларидан 20С ва 1 см3;
-қолдиқнинг ҳажмида 0,2 см3.
4-ЛАБОРАТОРИЯ ИШИ
Енгил нефть маҳсулотлари таркибидаги ароматик углеводородлар миқдорини торозида тортиб аниқлаш Нефтларнинг кимёвий таркиби асосан парафинлар, ҳалқали алканлар ва ароматик углеводородлардан иборатдир. Шулар билан бирга маълум миқдорда бир қанча бирикмалар ҳам бор.
Нефтларнинг таркибида ароматик углеводородлар кўпроқ бўлса, улардан олинадиган фракцияларда ароматик углеводородларнинг миқдори нисбатан кўпроқ бўлади ва олинадиган бензинларнинг октан сони нисбатан юқорироқ бўлади. Агарда нефтнинг таркибида нафтенлар кўпроқ бўлса, бу ҳилдаги нефтлар сурков мойлари олиш учун ишлатилади.
Нефтлардан ҳайдаб олинадиган бензинларнинг октан сони одатда 50-60 га тенг. Бундай бензинларни автомобил транспортида ишлатиб бўлмайди. Бу бензинларни риформинг қурилмаларида алюминий оксидига платина ва рений металлари шимдирилган маҳсус катализаторларда қайта ишлаб, уларнинг таркибидаги нафтен ва парафин углеводородларнинг бир қисмини ароматик углеводородларга ўказилади, бу жараёнда тўғри занжирли парафин углеводородларининг бошқа бир қисми тармоқланган парафин углеводородларга ўтади. Натижада бензин фракциясининг октан сони 80-85 гача кўтарилади. Демак автомобил бензинлари таркибида ароматик углеводородларнинг ва тармоқланган парафинларнинг миқдори қанчалик қўп бўлса, унинг октан сони ҳам кўтарилар экан.
Икинчидан, кимё ва органик синтези саноатида бензол, толуол ва ксилоллар кўплаб миқдорда ҳом ашё сифатида ишлатилади. Бу ароматик углеводородлар нефтнинг бензин фракциясидан олинади. Бензин фракцияларида буларнинг миқдори етарли эмас. Шунинг учун бензин фракцияларини юқорида айтилган риформинг қурилмаларида катализаторлар ёрдамида қайта ишлаб, уларнинг таркибидаги ароматик углеводородларнинг миқдори оширилади. Сўнгра маҳсус қурилмаларда бензиндан ароматик углеводородларни ажратиб олинади.
Умуман, бензин фракцияларининг таркибидаги ароматик углеводородлар миқдорини билиш уларнинг сифатини аниқлашда ёрдам беради.
Шуни таъкидлаш лозимки, сурков мойларининг асосий сифат кўрсаткичлари қовушқоқлиги, қовушқоқлик индекси, оксидланишга қаршилик кўрсатиши, иссиқликка чидамлилиги уларнинг таркибидаги ароматик углеводородларининг миқдорига ва қайси синфга мансублигига боғлиқ эканлиги аниқланган.
Демак, нефть маҳсулотларининг таркибидаги ароматик углеводородлар миқдорини аниқлаш муҳим аҳамиятга эга экан.
Нефть маҳсулотларининг таркибидаги углеводородлар жуда кўп сонли оддий ва мураккаб бирикмалардан иборатдир. Енгил нефть маҳсулотлари таркибидаги углеводородларнинг таркибини лаборатория шароитида хроматография усули билан аниқлаш мумкин. Саноатда эса углеводородларнинг алоҳида-алоҳида бирикмаларини ўрганиш шарт эмас. Нефть фракциялари кимёвий таркибини, улардаги углеводородлар группасини аниқлаш билан кифояланилади. Бу усулни нефть маҳсулотлари таркибидаги углеводородларни группавий таркибини аниқлаш дейилади (1).
Нефть маҳсулотларининг таркибидаги углеводородларнинг группавий таркибини аниқлаш учун бир неча усуллар бор. Биз бу усуллар ичида энг аниқ натижа берадиган ва стандарт сифатида қабул қилинган усул билан танишамиз(2,3).
Бу усул Республикамизда қабул қилинган бўлиб, нефтдан ҳайдаб олинган ва гидроочистка жараёнида тозаланган нефть маҳсулотлари таркибидаги ароматик углеводородларнинг миқдорини торозида тортиш усули билан аниқланади. Уни бажариш учун текшириладиган нефть маҳсулотини 98,5-99,0% сульфат кислотаси билан аралаштирилади. Сульфат кислотаси нефть маҳсулотидан ароматик ва тўйинмаган углеводородларни ажратиб олинган умумий миқдордан тўйинмаган углеводородлар миқдорини олиб ташланса ароматик углеводородларнинг миқдори қолади.
