|
181
XVIII ma’ruza. NEFT VA GAZDAN FOYDALANISH
Reja:
18.1. Neftni qayta ishlashni rivojlantirish tarixi
18.2. Neftni qayta ishlash jarayonida olinadigan mahsulotlar
18.3. Neftni qayta ishlashning asosiy bosqichlari
Tayanch iboralar: favvora-favvora, klapan, shtuser, paker, favvora –
mexanizatsiya, nasos-mexanizatsiY.
Foydalanilgan adabiyot:
1. T.R.Yuldashev, X.Q. Eshkabilov. “Neft va gaz konlari mashina va
mexanizmlari” Qarshi.: Qashqadaryo kо‘zgusi OAV nashriyoti. –Darslik-
2015 yil.
2. T.R.Yuldashev. “Neft va gaz konlari mashina va jihozlari” Qarshi.:
Uslubiy qо‘llanma. Qarshi -2015 yil
18.1. Neftni qayta ishlashni rivojlantirish tarixi
Neftni qayta haydab ishlash jarayoni eramizning boshlarida ma’lum bo‘lgan.
Bunda neftdagi yoqimsiz hidlar yo‘qotilgan, undan davolashda dori sifatida
foydalanilgan. Kichik miqdordagi neft kolballarga, katta miqdori esa sig‘imlarga
haydalgan.
Rossiya davlatining Arxangel shahri savdogari Fyodar Pryadunov 1745
yilda Uxta daryosida jahonda birinchi neftni haydaydigan zavodni qurgan. Buning
uchun u delta daraxtining smolasidan olingan skinidorani,
konifolni olishda hajmli
qurilmani qo‘llagan (smolani chekishga haydash Rossiyada XII-XIII asrlarda
ma’lum bo‘lgan).
Mozdak yaqinida smolo chekuvchi dehqon ustalari aka-uka Dubininlar 1828
yilda neftni haydash qurilmasini qurganlar. Neftni haydash qurilmasi mis qopqoqli
temir hajmdan va suvoqli pechkadan tashkil topgan. Hajmning qopqoqidan trubka
chiqarilib bochkadagi suv orqali o‘tkazilgan. Neft qizdirilgandan so‘ng bug‘ ajralib
chiqadi, suvda sovutiladi va kondensatsiya bo‘ladi. Bu suyuqlik qorayishni
boshlashi bilan yoqilg‘i uchirilgan, hajmdagi quyuq qoldiq mazut tashlab
yuborilgan, 40 chelak neftdan 16 chelak fotogen (kerosinning anologi) olingan.
Mazut yigirma chelak hajm qo‘rinishida qolgan, to‘rt chelak esa haydash
jarayonida qurum qo‘rinishida yo‘qotilgan.
Neftni qayta haydash zavodlari XIX asrning 40-chi yillarida boshqa
davlatlarda ham paydo bo‘lgan. Buyuk Britaniya davlatida 1848 yilda Dj. Yung
zavodida neft qayta ishlana boshlangan. Pensilvaniyada (AQSh) 1849 yilda S.Kir
neftni qayta ishlaydigan zavod qurgan. Fransiyada birinchi marta neftni
haydaydigan zavod 1854 yilda Elzasda A.Girn tomonidan qurilgan. Germaniyada,
Polshada va Ruminiyada XIX asrning 50 yillarida neftni qayta ishlaydigan sanoat
qaytadan tug‘ilgan.
Rossiyada birinchi neftni qayta ishlaydigan yirik zavod Baku rayonida barpo
etilgan: Kokorev V.A va Gubonik P.I.ning zavodi (1860 y), D.Melikov (1863).
182
Bundan tashqari kichik zavodlar 1860 yilda Bakuda ular 30 ta, 1870-chi yillarda 70
tadan oshib ketdi.
Grozniyda I.M.Mirzayev tomonidan 1865 yilda, A.N.Novosilsov tomonidan
1868 yilda Tamanski yarim orolida yirik neftni haydaydigan zavod ishga
tushirilgan va shu tuman to‘liq kerosin bilan ta’minlangan.
Farg‘ona vodiysidagi birinchi tadbirkor D.P.Petrov tomonidan 1885 yilda
SHo‘r suv neft uchastkasida har kuni 400-500 kg.gacha neft qazib olingan va
kerosin ajratib oladigan kichkina zavod qurilgan. Shuning natijasida Farg‘ona
vodiyida Xo‘jaobod, Andijon, Polvontosh, Janubiy Olamushuk va shunday bir
nechta konlar ochilgan va ishga tushirilgan.
Rossiyada XIX asrning 70 yillarining boshida boshqa bir nechta fotogenli
(kerosinli) zavodlar faoliyat ko‘rsata boshlagan: Odessada – 4 ta, Xersonda – 1 ta,
Kerchida – 3 ta. Ular yordamida Kavkazdan va Moldaviyadan chiqadigan neft
qayta ishlangan.
Neftni qayta haydash ishlari takomillashtirilgan. Agar dastlabki bosqichda
hajmlarga davriy ta’sir etish orqali ishlab chiqarilgan bo‘lsa, keyinchalik talabga
javob bermay qolgan. Bunday texnologiyada neftni fraksiyalarga ishonchli ajralishi
ta’minlanmagan, fraksiyalarning oralig‘idagi haroratning chegarasi ko‘zda
aniqlangan.
Keyinchalik hajmli qurilmalar bir-biri bilan birlashtirilgan kublarning
jamlanmasi–hajmli batareyalarga aylantirilgan hamda ular aniq neft fraksiyalarini
olish uchun xizmat qilgan. XIX asrning oxirida to‘xtovsiz ishlaydigan hajmli
batareyalar ishlangan. Ularda issiqlikni regeneratsiya qilish prinsipidan
foydalanilgan: olinadigan issiq neftning fraksiyasi qayta ishlashga kirib kelgan
neftga o‘zining issiqligini bergan. Buning evaziga qurilmaning unumdorligi keskin
kuchaygan. Bu qurilma 1886 yilda V.G.Shuxov va F.I.Inchik tomonidan taklif
qilingan, kuniga 27 marta ko‘p neftni qayta haydashga erishilgan, xuddi shunday
ko‘rsatgich hajmida – 1,5 ga, hajmli batareyalarda – 4 ga teng. XIX asrda neftni
qayta ishlash natijasida asosan kerosin olingan.
Boshlang‘ich davrda tovar kerosinining asosiy tavsiflariga solishtirma
og‘irligi (0,78-0,85 t/m
3
), qaynash harorati oralig‘i (170-320
o
S) va uning rangi
kirgan. Neftdan kerosin fraksiyasini chiqishi nisbatan uncha katta bo‘lmaganligi
(baku neftidan 25-30 %) uchun neft sanoatchilari solishtirma og‘irligi kerosinga
o‘xshash yengil suyuqlik va og‘ir fraksiyalarni aralashtirgan hamda qo‘shimcha
hajmlarni olishga kirishganlar. Bunday mahsulotdan chiroqlarda foydalanilgan,
ko‘pincha portlash sodir bo‘lgan. Shuning uchun kerosinni xavfsiz yoritishda
foydalanishning yaroqliligi chaqnash haroratiga (suyuqlikning ustidagi yuzada
bug‘larni alangalanishi) va alangalanish haroratiga (suqlikni yonish) qarab
aniqlaganlar.
Neftni qayta ishlashni boshqa usullari rivojlangan. D.I.Mendeleyevning
maslahatiga asosan 1879 yilda Yaroslavlning yaqinida jahonda birinchi bo‘lib,
mazutdan surkov moylari oladigan zavod qurilgan. V.G.Shuxov va S.Gavrilovlar
tomonidan 1891 yilda og‘ir uglevodorodlarni yuqori harorat va bosimda parchalash
yo‘li bilan yengil uglevodorodlarni olish ixtiro qilingan. Bunday jarayon kreking
nomini olgan.
183
V.G.Shuxov muhandis M.A.Kotelyunikov bilan hamkorlikda kreking
qurilmasining turboburini ixtiro qilganlar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
