Neft va gaz konlari geologiyasi

Chakik, jinslarning mineral tarkibi %

Jins turlari	kvars	Dala shpati	Gladko- MIT	slyuda	s s S s s § 1	karbonatlar	Jins bulaklari	Boshka komponentlar
Monomineral
Kfarsli kum, J3 Lyubersi Moskva viloyati	99,1	0,4	-	0,4	-	-	-	0,1
Kvarsli kum R.Kamishin Volgograd viloyati	95,9	2,0	1,7	-	0,9	-	-	0,2
Oligomiktli
Oligomiktli kumtosh, mayda zarrali J2 Kaspiy buyi botikligi	76,3	20,3		3,2	1,5			1,7
Oligomiktli kumtosh K-Shimoliy Kavkaz	78,0	13,0	6,2	0,9	1,1			0,2
Polimiktli		V
Arkozli kumtosh rg Aktyublisk	51,2	29,7	-	9d	4,4	1,8	1,7	2,1
Arkozl alevrit N Apsheron yarimoroli	35	60,5	-	0,2	4,5	-	-	0,8
Grauvakli kumtosh, Donbass	39,2	5,18	-	10,83	-	0,76	42,52	1,52

Monomineral qumli jinslar asosan kvarsdan iborat. Oligomiktli jinslar xam asosan kfarsdan iborat bo'lib (75% dan ko'p) bir necha qo'shimchalar xam ishtirok etadi (20 % gacha), bular dala shpatlari, gladkolit, kremniyli jinslarning bo'laklari.
Polimiktli qumtoshlar arkoz va grauvakka bo'linadi. Ularning umumiy xususiyatlari asosiy minerallar miqdorining kamligidir (<75%) yoki bir necha minerallarning miqdori bir xil (1-jadval). Arkozli qumtoshlar yoki arkozlar granit, gneyslarning nurashidan hosil bo'ladi. Chaqiqminerallardan kvars, goxo dala shpati, slyuda, temir oksidlari xlorit, glaukonit uchraydi. Arkozli jinslar uchun ochiq, pushtisimon-kulrang yoki kulrangsimon-sariq rang xos.
Grauvakli qumli jinslar arkozlar kabi kvars, dala shpati, slyuda, xloritdan iborat bo'lib, undan Farqli ko'p miqdorda (>15%) to'q rangdagi jins bo'laklari uchraydi.
Magmatik jinslardan andezit, bazalt bo'laklari, metomorfik jinslardan esa gilli, gilli kremniili, ko'mirsimon kremniili slanes bo'laklari uchraydi. ChaqiQQismlar kam saralangan, yomon silliqlangan. Grauvak jinslarining rangi kulrang, ko'kimtir kulrang, qoragacha.
Qumli va alevritli jinslarning kimyoviy tarkibi asosan o'xshash.
Qumtoshlarning o'rtacha kimyoviy tarkibi (%)
(F.Pettidjon, P.Petter va R.Siver buyicha)

oksidlar	kvarsli	grauvakkali	Arkozli
Si02	95,4	66,7	77,1
A1203	1,1	13,5	8,7
Fe203	0,4	1,6	1,5
FeO	0,2	3,5	0,7
MgO	0,1	2,1	0,5
CaO	1,6	2,5	2,7
Na20	0,1	2,9	1,5
K20	0,2	2,0	2,8
n2o	0,3	2,4	0,9
Ti02	0,2	0,6	0,3
p2o5	-	0,2	0,1
MnO	-	0,1	0,2
C02	1,1	1,2	3,0
S03	-	0,3	-
Boshqalar	-	0,2	-

Alevritli jinslar
Alevritli jinslar qumli jinslar kabi keng tarqalgan bo'lib, chaqiq jinslar orasidan yaqinda akademik Zavariskiy taklifiga binoan ajralib chiqqan. Alevritlarga asosan 0,1-0,01 mm zarradan iborat bo'lgan, ammo 0,05-0,005 mm li zarralar ustun bo'lgan jinslarni kiritish maqsadga muvofiq.
Bushoq jinslarni alevrit, semonlanganini esa alevrolit deb ataladi. Qisman gilli qo'shimchasi bor alevritlar tashqi ko'rinishidan qumga yakin.
Chaqiq zarralarning mineral tarkibi xuddi qumtosh jinslaridek, ammo chidamli minerallardan kvars, muskovit, xaltsedonlarning miqdori yuqori. Alevritlarda kaliyli dala shpati, nordon plagioklazlarning ahamiyati past. Ularda gil materiallari, chidamli aktsessor minerallar temir oksidi
va gidrooksidi ko'p. Bu toG' jinslari uchun organik moddalarning borligi xos. Mineralogik tarkibiga ko'ra alevritli toG' jinslarida xam qumli jinslar kabi monomineral, oligomiktli va polimiktli turlari ajratiladi. Alevrit jinslarining tuzilishi (tuzilma, tuzilish), turi va semonning tarkibi ko'pincha qumli jinslarga o'xshaydi. Alevritlar uchun Yupqa gorizontal qat-qatlik xos goxida qiyalama qat-qatlik xam uchraydi.
Jinsning rangi undagi ko'shimchalarga ko'ra xilma xildir. Bular och kulrang, kora, jigarrangsimon qizil, ko'nG'ir, yashil.
Chaqiq va alevritli jinslarning birgalikda uchrashida oraliqdagi toG'jinsi hosil bo'ladi. Buni quyidagi jadvalda ko'rish mumkin.
Aralash tarkibli jinslarning tasnifi

Kum mikdori,%	Kumtosh-alevrolit katorli jins	Alevrit mikdori %	Alevrolit-gil katorli jins	Gil mikdori %
95-100	Kumtosh	0-5	Gil	95-100
75-95	Alevritsimon kumtosh	5-25	Gil alevritsimon	75-95
50-75	Kumtosh alevritli	25-50	Gil alevritli	50-75
25-50	Alevrolit kumli	50-75	Alevrolit pelitli	25-50
5-25	Alevrolit kumsimon	75-95	Alevrolit pelitsimon	5-25
0-5	alevrolit	95-100	alevrolit

Oligomiktli qumtoshlar. Bu qumtoshlar kvarsli va polimiktli qumtoshlar orasida joylashgan. Ular yaxshi silliqlangan, bir xil o'lchamli, mineralogik tarkibi Jihatdan asosan kvarsdan iborat bo'lib boshqa minerallarning ozligi (5-25%) bilan Farqlanadi.
Oligomiktli qumtosh namoyondasi dala shpat-kvarslidir. Bunda kvars zarralaridan tapqari dalashpat qo'shimchasi (25%gacha) mavjud.
Grauvaklar. Bu termin turli geologlarda turlicha tushuniladi. Bir gurux, olimlar grauvakka jins bo'laklari, dala shpati va kvarsdan iborat qumtoshlarni, boshqalari esa xlorit, slyuda va gildan (20% dan ortik) iborat jinslarni, uchinchilari esa metamorfik jins bo'laklaridan iborat qumtoshlarni kirgizishadi.
Qumli jinslarning xosil bo'lishi va ahamiyati
Qumli yotqiziqlar qadimgi cho'kindi jinslar orasida keng tarqalgan bo'lib ularning 15-20% xajmini egallaydi. Ular quruqlik va dengiz sharoitlarida xosil bo'lishi mumkin. Ayniqsa qirg'oqoldi, tagli, daryoli va eol turdagi qumli jinslar yaqqol ajraladi.
Polimiktli qumtoshlar geosinklinal, kvarsli qumlar esa tinch sharoitda ya'ni platformalarda hosil bo'ladi.
Kvarsli qumlar oyna, chinni ishlab chiqarishda, eruvchi oyna, g'isht tayyorlashda hamda beton ishlab chiqarishda ishlatiladi.
Alevritli jinslar boshqa chaqiq jinslar orasida akademik Zavariskiy taklifiga binoan ajralib chiqqan. Shuning uchun unchalik yaxshi o'rganilmagan. Alevritlarga asosan 0,1-0,01 mm zarradan iborat bo'lgan, ammo 0,05-0,005 mm li zarralar ustun bo'lgan jinslarni kiritish maqsadga muvofik,.
Bushok, jinslarni alevrit, semonlanganini esa alevrolit deb ataladi. Qisman gilli qo'shimchasi bor alevritlar tashqi ko'rinishidan qumga yaqin.
Hosil bo'lishi va geologik tarqalishi
Alevritli jinslar juda keng tarqalgan. Qumli, gilli qatlamlarning hammasida alevrit qatlamchalari uchraydi. Ular xam qumli jinslar kabi turli fizik-geografik sharoitlarda hosil bo'ladi. Alevritlar ko'pincha ko'l va dengiz xavzalarida hosil bo'ladi. Ko'pincha daryoo'zanlarida, xususan kayrli (poyma) yotqiziqlArda uchraydi.
Elyuviy va delyuviy yotqiziqlarida kam uchraydi, chunki ularning hosil bo'lishi uchun qumli va gilli jinslar saralanishi kerak.
Chaqiq va semonlovchi qism nisbatiga hamda G'ovak erining to'lish usuliga ko'ra besh turdagi semon ajratiladi. 1. Bazal-chaqiq bir-biriga aloqador bo'lmay semonda “suzib” yurganday bo'ladi. 2. G'ovakli-chaqiq zarralar bir-biri bilan aloqador bo'lib ularning orasi semon bilan to'lgan. Tutam yuzali - semonlovchi material fakat chaqiq zarralarning tutashgan erida bo'lib, ular orasidagi ayrim qismi bo'sh qoladi. 4.pardali-semon chaqiqzarralar atrofida Yupqa parda hosil qiladi tutash yuzani semon turiga o'xshab bo'sh G'ovak qismi saqlanadi. 5. Quyiqlashgan toG' jinsida semon bir xil tarqalmagan, shuning uchun uning turli erida xar xil semon turi uchraydi, bo'sh G'ovak erlari ham bor. Bundan tashqari postsedimentasion bosqichda semonning boshqa turlari ham uchraydi. Masalan regenerasion (rasm regenerasion semonli qumtosh), korrozion, poynolitli.