Nazariy fizika kursi

lin in g
k o ‘p yerlarida uzluksiz ravishda ta’sir qilgan b o ia rd i. Bu ajoib
21

---

nom a’lum to ‘lqin (keinchalik uni yana batafsilroq k o ‘rib chiqamiz) 
De-Broyl to iq in i deb ataladi.
Shunday qilib, quyidagi xulosaga kelinadi: foton bu odatdagi 
zarracha ham va odatdagi to iq in ham emas, balki aniq klassik 
tassavurga ega b o im a g a n ajoyib obyektdir. Shuning uchun ham 
fotonning tabiatini klassik tassavurlar yordamida tushuntirishga harakat 
qilganimizda unga, ayrim hollarda zarracha xususiyatini, ayrim hollarda 
esa to iq in xususiyatini tatbiq etishga m ajbur b o iam iz . Fizikada paydo 
b o ig a n bu ajoyib 
holat to 'Iqin-korpuskular dualizm
degan nom oldi.
1.5. Bor postulatlari
XIX asm ing oxirlariga kelganda bir qator m ashhur tajribalar tufayli 
atomning murakkab tuzulishi to‘g ‘risidagi fikr anchagina oydinlashib 
qoldi. Bu sohada ayniqsa ingliz fizigi Ernest Rezerford tomonidan 
amalga oshirilgan tajribalar alohida o ‘rin tutadi. 1911-yilda Rezerford 
tajriba xulosalariga asoslanib, atomning yadro modelmi taklif etdi. Bu 
modelga k o ‘ra, atom ning hamma m usbat zaryadi va atomning deyarli 
butun massasi radiusi 10'i3 sm tartibda b o ig a n juda kichik hajm ichida 
m ujassam lashtirilgan musbat yadrodan iborat va atom yadrosi atrofida 
esa 10"8 sm tartibda b o ig a n masofalarda orbitalararo b o ‘ylab manfiy 
zaryadlangan elektronlar harakatlanadi. Shu tariqa atomning yadro 
modeli yaratildi. Uni b a ’zan, atomning planetar modeli deb ham ataladi, 
chunki yadroni Quyoshga, elektronlarni esa sayyoralarga o ‘xshatiladi. 
Bu model atom tuzilishini o ‘rganishda muhim qadam b o id i. Lekin 
uning kamchiliklari ham mavjud edi va bu kamchiliklar birinchidan 
atomning 
barqarorligini, 
ikkinchidan 
atomlar 
spektrlarining 
chiziqliligini ham da uning qonuniyatlarini tushuntirishga ojiz edi.
Vodorod atomi m isolida bu m odel bilan tanishib chiqaylik. Planetar 
m odelga k o ‘ra zaryadi +yopiq orbita b o ‘ylab 
harakatlanadi. 
Klassik elektron nazariya 
qonunlariga m uvofiq orbita b o ‘yicha tezlanuvchan harakatlanayotgan 
elektron elektrom agnit nurlanish chiqarishi va energiyasi kamayganligi 
sababli 
uning 
orbitasi 
borgan 
sari 
kichrayib 
borishi 
lozim. 
Hisobiashlam ing k o ‘rsatishicha, taxminan 
10"8 sek vaqt o ‘tishi bilan 
vodorod atomining elektroni yadroga qulab tushishi va atom yemirilishi
22

---

kerak, Biroq m a’lumki, vodorod - barqaror atomdir. Shu kamchilik 
bilan bir qatorda, atomning planetar modeliga xos b o ‘lgan ikkinchi 
kamchiligi ham m avjud edi. Uning mohiyati quyidagidan iboratdir: 
zaryadi 
+ e
ga teng bo‘lgan vodorod atomning yadrosi atrofida