Navoiy viloyati pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti

MA'RUZA № 16 

 

FOYDALI QAZILMALARNI QIDIRISH VA RAZVEDKA QILISHNING ASOSLARI 

 

Dunyodagi  xar  qanday  mamlakatni  iqtisodiy  saloxiyatini  ko’rib  chiqadigan  bo’lsak,  iqtisodiy 

bo’g’inlarining  asosini  konchilik  sanoati  egalladi.  Bu esa  konchilardan  mavjud  konlardan  unumli 

foydalanib  ularga  yangi  texnika  va  texnrologiya  jalb  qilishni  taqozo  etsa,  geologlarda  esa,  yangi 

konlarni  topish,  ularni  baxolash,  topilgan  konlarida  doimiy  razvedka  ishlarini  olib  borishni  talab 

qiladi. 

Umuman  insoniyatin  xar  bir  qazilma  boyligiga  nisbatan  o’z  talab  darajasi  mavjud.  Mana  shu 

talab  darajasiga  qarab  xozirgi  bozor  iqtisodiyoti  davrida  foydali  qazilma  konlarini  qidi-rish  va 

razvedka qilish ishlari taqsimlanishi zarur. Konlarni qidirish va razvedka qilish jara-yonida foydali 

---

qazilmaning sifati, mikdori (va) joylashishi va shuncha o’xshash ko’pgina pa-rametrlari aniqlanadi. 

Shu parametrlar saosida konga texnologik sxema oldindan tanlanadi. 

Konlarni qidirish va razvedka qilish keng masshtabdagi gealogik s'yomka ishlaridan boshlanib, 

ekspluatatatsiyaviy razvedkagacha bo’lgan ketma-ketlikdagi  bosqichlarda  olib boriladi.  Bu ilgarigi 

sovet  davrida  8 bosqichdan  iborat  qidirish  va  razvedka  ishlari  edi.  O’z-bekiston  respublikasi  o’z 

mustaqilligiga  erishgandan  keyin  1994  yilda  bu  bosqichlarni  yangi  6 bosqichlik  takomillashgan 

sistemasini joriy etdi. Yangi qisqartirilgan bosqichlar bizga bozor iqtisodiyoti davrida kam mablag’ 

sarflab,  iloji  boricha  ko’p  iqtisodiy  samara  olish  imkonini  beradi.  Sovet  itifoqi  tuzimi  davrida 

geologik  qidiruv  ishlariga  ketadigan  mablag’larning  barchasi  davlat  byudjeti  tomonidan  qoplanar 

edi  va  barcha  bosqichlar  navbati  bilan  birin  ketin  bajarilardi.  Bozor  iqtisodiyoti  davrining 

boshlangich qismida xam, geologik ishlariga davlat byudjetidan mablag’ ajratilib turilsa xam, asta 

sekin  bunga  chek  quyila  boshlaydi.  Misol  uchun,  rivojlangan  chet  mamlakatlarning  barchasini 

konchilik korxonalarining buyurtmasi asosida ish olib boradilar. 

Geologiya  razvedkasida  boshqa  ishlab  chiqarish  tarmoqlaridagi  kabi,  barcha  ishlab  chiqarish 

jarayonlarida ob'yektiv zaruriylik mavjuddir. Boshqarishning muxim vazifalari geologiya razvedka 

ishlarining  samaradorligini  oshirish  uchun  mukammalashtirilgan  shart-sharoitlarni  yaratishga, 

ularning potensillarining tadbiq qilishga, rejali vazifalarni va ularni bajarish yullarini ishlab chiqish, 

xalq-xo’jaligi  talablariga  bog’liq  xolda  aloxida  geologik  qidiruv  ishlarining  rivojlantirishga  olib 

keladi. Razvedka va qidiruv ishlarini o’tkazishda ularning axamiyati - ularning bajarilish navbatiga 

va shu bilan birga aloxida geologik raz-vedka ishlarini vaqt bilan bog’lashdan iboratdir. 

Xar doim qidiruv ishlarini olib borish axamiyatiga ega bo’lgan tabiiy iqlimlarni o’rganish uchun 

geologik-bashoratlash, qidirish va qidiruv-razvedka ishlari ketma-ket 4 davrga bo’lib olib boriladi. 

1. Davr: Mintaqaviy geologik o’rganish; 

A) 1:1000000—:500000 masshtabdagi xududiy geologo-geofizik tekshiruvlar; 

B) 1:200000—:100000 masshtabdagi  xududiy  geofizik,  geologik-suratga  olish,  gidrogeologik 

va muxandis-geologik qidiruv ishlari. 

2. Davr: 1:50000 (1:25000) masshtabdagi geologik suratga olish ishlari. 

3. Davr: Qidiruv ishlari. 

4. Davr: Qidiruv-baxolash ishlari. 

Mintaqaviy geologik o’rganish. 

Bu ishlarning  maqsadi:  mamlakatimizning  geologik  tuzilishining  asosiy  belgilarini,  maydon 

lokalizatsiyasini,  baxolash  va  qidiruv  ishlarini  olib  borishni  belgilash  va  ularga  bog’liq  bo’lgan 

foydali  qazilma  resurslarini  aniqlashdan  iborat.  O’rganish  ob'yektlariga  aloxida  foydali  qazilma 

xavzalari, ularning qismlari yoki samarador ma'dan xududlarini baxolash kiradi. Geologik xaritalash 

guruxiy metod bilan birdan bir necha o’xshash xududlarida va ulkan geologik tizimida o’tkaziladi. 

Xududiy  geologik  suratga  olish  va  geofizik  ishlar  natijasida:  1:200000 masshtabdagi  davlat 

geologik  xaritasi,  geofizik  xaritalarining  yig’masi,  foydali  qazilmalar  xaritasi,  istiqbollangan 

maydonlarning,  foydali  qazilmalarning  va  qidiruv  ishlarining  keyinchalik  zarurligini  ko’rsatuvchi 

taxrirlangan xaritalari hosil bo’ladi. 

Shu bilan  bir  qatorda  talabga  javob  beradigan  gidrogeologik  va  injener —geologik  xarita 

tuziladi. Bashoratlangan resurslarning zaxiralari  ma'dan tugunlari maydonlariga bog’liq bo’ladi va 

R3 (tasniv) buyicha tasnivlanadi. Aloxida mukammalashtirilgan uchastkalar R2 kategoriya bo’yicha 

baxolanadi. 

Bashoratlangan 

resurslarni 

R3 kategoriya 

buyicha 

baxolanayotganda, 

bashoratlangan 

ko’rinishdagi  foydali  qazilmaga  xalq  xo’jaligining  talablari  xisobga  olinishi  kerak,  shu  bilan  bir 

qatorda  sotsial —iqtisodiy  va  iqtisodiy  geografik  omillarning  kapital  sarpoyalarining  mumkin 

bo’lgan xajmlarda va mineral xom —ashyoning yangi manba'larini o’zlashtirish vaqtiga ta'siri xam 

xisobga olinishi kerak. 

1:50000 (1:25000)  masshtabdagi  foydali  qazilmalarning  umumiy  qidiruvlari  bilan  geologik 

suratga olish ishlari. 

Bu davrda  ishlar  samaradorli  ma'dan  tushunchalarida  ularning  metallagonik  xususiyatlari  va 

extimollik darajasi yukori bo’lgan foydali qazilma komplekslari xududida olib boriladi. 

---

Bular o’z ichiga quyidagilarni oladi: 

— Turli maydonli geofizik tadqiqot usullari; 

— Turli masofa usullarining yechimi va materiallarning ishlatilatilishi; 

— Maxsus  geologik  marshrutlar,  metallogostratigrafik,  mineral —petrografik  va  geoximik 

tadqiqotlari, ximikli va geoximik namunalarini tanlashi bilan; 

— Geomorfologik suratga olish, iqlim, qirqimlarning tasviri va lanshaftni xaritalash; 

— Xaritalangan quduqlarni burg’ulash; 

— Umumiy  izlanishning  maqsadi:  kon  maydonlari  va  katta  qazilmalarning  oddiy  geologik 

tuzilishini  topish  va  istiqbolli  ma'danli  maydonlarni  qamrab  olish  va  chegaralash.  Qidiruv  ishlari 

ayni paytda berilgan foydali qazilma konlarini xajmi ko’pligiga qaratilgan. 

Umumiy qidiruvlar vazifasiga 

— Xamma aniqlangan anomaliyalar va anamal zonalar, foydali minerallar aniqanganligi va kon 

aniqligi,  ularning  geologik  tabiatini  aniqlashi,  mineral —geologik  xususiyatlari,  strukturali 

elementlar va maxalliy jinslar bilan bog’langanligini va yumshoqlangan jinslarning tekshiruvchi; 

— Aniklangan  masshtabdagi  samaradorli  maydonining  va  konning  R2 kategoriya  bo’yicha 

bashoratlangan resurslari xisobi bilan baxolanishi; 

Geologik suratga olish natijasida: 1:50000 masshtabdagi geologik xarita, bashoratlangan foydali 

qazilmalarning komplekslarining maxsuslashgan geoximik va boshqa maxsuslashgan xaritalari, shu 

bilan  bir  qatorda  geologik  suratga  olish  natijasida  olingan,  bashoratlangan  xaritasi  va  yangi 

ma'lumotlar xisobi bilan samaradorlik ma'dan tugunlarining resurslari baxosi aniqlanadigan xaritalar 

tuziladi. 

Agar  foydali  qazilmalar  qazib  olish  uchun  yetarli  (darajada)  chuqurlikda  joylashgan  bo’lsa,  u 

xolda samaradorli ruda tugunlari chegaralarida chuqurlikni geologik xaritalash ishlari olib boriladi. 

Chuqurlikni  geologik  xaritalash natijasida:  fundament  yuqorisining xaritasi,  ularning chuqurlik 

xaritasi ular bashoratlangan xarita bilan R3 kategoriya buyicha bashoratlangan samaradorli ma'dan 

tugunlari  baxosi  xaritasi  tuziladi  va  qidiruvning  chuqurlikdagi  aniqligi  buyicha  istiqboli  yuqori 

maydonlarni chegaralash amalga oshiriladi. 

Foydali  qazilmalarning  umumiy  qidiruvi  chuqurlikni  geologik  xaritalash  va  geologik  suratga 

olish  jarayonida  ularning  yaroqligi,  zaruriyligi  tasdiqlangan  samaradorli  ma'dan  tugunlari 

maydonlarida  olib  boriladi.  Geologik  tuzilishi  murakkab  bo’lmagan  xududlarda  va  katta 

o’lchamdagi  qazilma  konlarida  qidiruv  ishlari  1:200000 masshtabli  geologik  suratga  olishlari 

yakunlangandan so’ng darxol amalga oshiriladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---