Grunt suvlari tog’ jinslari orasida ikki xil-laminar va turbulent (girdob) ko’rinishida xarakat
ikkinchi xoda katta tezlikda, girdobli aralashmalar, ayrim joylarda uzlikli oqimlar hosil qiladi.
Suvning laminar xarakati bir tarkibli qum, lyoss, qumtosh jinslar ichida, turbulent xarakat yoriqlar
bilan bo’linib ketgan tub, yarim tub va yirik zarrali shag’al, xarsangtosh jinslarida sodir bo’ladi.
XIX asrning o’rtalarida fransuz gidravligi X. Darsi suvning tog’ jinslari orasidagi xarakat
tezligini tsilindrga solingan qumdan singayotgan suv misolida aniqladi. Darsi qonuniga ko’ra, vaqt
birligi ichida filtratsiya bo’layotgan suv miqdori oqimning ko’ndalang kesim yuzi, filtratsiya
filtratsiya sxemasi. koeffitsiyentini aniqlashda
qo’llaniladigan asbob sxemasi.
Agar tenglikning ikki tomonini suv oqimining ko’ndalang kesim yuzi (F) ga bo’lsak, filtratsiya
tezligini aniqlashimiz mumkin:
(((((yoki v q Kf ·J
Demak, tog’ jinslarida xarakat qilayotgan suvning filtratsiya tezligi v filtratsiya koeffitsiyenti
(Kf) va bosim gradiyenti J ga tugri proportsional ekan. Filtratsiya tezligi suvning tog’ jinslari
orasidagi xaqiqiy tezligi bo’lmasdan balki tenglashtirilgan yoki soxta tezligidir, chunki tenglikda
suv oqimining ko’ndalang kesim yuzi suvli qatlamning ko’ndalan kesim yuzasiga teng qilib
olingan. Aslida esa suv qatlamlar ichidagi g’ovaklardagina xarakat qiladi, shuning uchun oqimning
ko’ndalang kesim yuzi g’ovaklar yuziga tengdir. Grunt suvlarining g’ovaklardagi xaqiqiy tezligi (I)
ni aniqlash uchun oqim sarfi (Q) ning g’ovaklar yuzasi (F ( n) ga nisbatini olamiz:
I q Q G` (F ( n);
Bunda: n - gruntning g’ovakligi;
Bu formuladan xaqiqiy tezlik qiymati doimo filtratsiya tezligi qiymatidan katta ekanligi ko’rinib
turibdi. Chunki g’ovaklik miqdori doimo birdan kichikdir. U xolda v q I( n . Demak, filtratsiya
tezligi (v) suvning xaqiqiy tezligi (I) ning grunt g’ovakligi (n) ga ko’paytmasiga teng.
Filtratsiya tezligi v q Kf ·J tenglikda gidravlik nishablik (J) ning qiymatini birga teng deb olsak,
u xolda U q Kf . Demak, nishablik qiymati birga teng bo’lganda filtratsiya koeffitsiyentining
qiymati filtratsiya tezligiga teng bo’ladi. Filtratsiya tezligi smG`s, mG`sutka, kmG`yilda o’lchanadi.
Filtratsiya koeffitsiyentining aniq qiymatlari xisoblash yuli bilan xamda laboratoriya va dala
sharoitlaridi aniqlanadi.
Xisoblash usuli bilan filtratsiya koeffitsiyentini aniqlashda Xazen, Zamarin, Tertsagi, Bindeman
va boshqalarning formulalaridan foydalaniladi. Masalan, Kf q 1500 d102 mG`sut, bu yerda d10
ta'sir etuvchi diametr bo’lib, qum tarkibida umumiy jinsogirligiga nisbatan 10% kam bo’lgan
zarralar o’lchamiga mos keladi va mm o’lchanadi.
Laboratoriya usuli bilan filtratsiya koeffitsiyentini xisoblashda Tim-Kamenskiy priboridan
foydalaniladi. Buning uchun tekshirilayotgan jins tsilindrik shaklidagi idishga joylashtiriladi va
undan ma'lum bir bosimda suv singdiriladi. (3-rasm). Tsilindr diametri F, bosim gradiyenti I q
NG`l ni bilgan xolda, singib o’tgan suv sarfi Q ni ulchab, filtratsiya koeffitsiyentini topish
mumkin:
J q
N·l
Dala usuli bilan filtratsiya koeffitsiyentini aniqlash ancha murakkab bo’lib, asosan, burg’
quduqlaridan grunt suvlarini nasoslar bilan so’rib chiqarish vaaeratsiya zonasida tog’ jinslariga suv
shimdirish yordamida aniqlanadi. Bu usul bilan struktura va teksturasi buzilmagan, tabiiy xolatda
yotgan jinslar uchun filtratsiya koeffitsiyenti qiymatini topi aniq natijalar beradi.
Burg quduqlaridan nasoslar yordamida suv chiqarish bir yoki bir necha quduqlarda olib boriladi
(4-rasm). Bir quduqdan suv chiqariladigan bo’lsa, u vaqti filtratsiya koeffitsiyenti Dyupyui
formulasi bilan xisoblanadi.
3-rasm. Qumning filtratsiya koeffitsiyentini xisoblashda qullaniladigan asbob.
4-rasm. Dala sharoitida suvni nasos bilan so’rib chiqarish orqali filtratsiya koeffitsiyentini
xisoblash:
a) - bir quduq yordamida, b) - bir necha quduq yordamida xisoblash.
Do'stlaringiz bilan baham: