Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti “milliy g’oya, ma’naviyat asoslari va huquq ta’limi” kafedrasi

ZAMONAVIY TA’LIMDA O’ZBEK TILI DARSLARIDA O’QUVCHILARNI 
MA’NAVIY – AXLOQIY JIHATDAN TARBIYALASH YO’LLARI 
 
Alikulova Feruza Rustam qizi 
Navoiy shahar 4 – AFCHO’IM
o’zbek tili fani o’qituvchisi 
 
Tarixdan ma’lumki, ma’naviy jihatdan yetuk, axloqan barkamol insonni tarbiyalab, uni 
jamiyatga yetkazib berish vazifasi asrlar davomida kishilik jamiyatining muammosi bo‘lib 
keldi va bugun ham mustaqillikka erishgan O‘zbekistonda g‘oyat dolzarb masala bo‘lib 
kelmoqda. 
Xalqimiz axloqiy tarbiya maktabining ildizlari juda teran, baquvvat bo‘lib, biz bugungi 
avlod vakillari bunga qayta – qayta murojaat qilamiz, va undan bahramandlik tuyamiz. 
Uzluksiz ta’lim tizimining barcha bo‘g‘inlarida, xususan o’rta ta’lim tizimida ham 
mamlakatimizning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy va madaniy jihatdan isloh qilish va 
yangilashga qaratilgan dasturiy vazifalarini bajarishda biz milliy qadriyatlarimiz, urf – odat 
va an’analarimizni saqlashga, xalqimizning asrlar davomida shakllangan mintalitetimizga 
hurmat bilan munosabatda bo‘lishga katta e’tibor qaratmoqdamiz. Biz shunday yurtda 
yashaymizki, bu yurtda millatlar va dinlararo tinchlik – totuvlikni mustahkamlash, ma’naviy 
va axloqiy tarbiyani kuchaytirish, tarixiy ildizlarimizga, milliy o‘zligimizga qaytish, 
aholining siyosiy ongi va huquqiy madaniyatini oshirishga doir aniq maqsadga yo‘naltirilgan 
ishlar muhim ahamiyat kasb etadi. 
Farzandlarimizni ma’naviy – axloqiy tarbiyalash xususida shuni aytishimiz lozimki, 
xalqimizga xos bo‘lgan hamjihatlik va bag‘rikenglik, mehr – oqibat, mehmondo‘stlik va 
saxovat kabi insoniy fazilatlar muhiti avvalo oiladan shakllantirilsa, o’rta ta’lim tizimida esa 
bu vazifalar ma’lum bir jhatdan tartibga solingan, yosh va iqtidor inobatga olingan holda 
rivojlantiriladi. O‘tmish ma’naviyatida, odob axloqiy fazilatlarida o‘rganadigan o‘gitlarimiz 
mazmunan boy va cheksizdir. Shuning uchun o’rta ta’lim tizimida ta’lim – tarbiya olayotgan 
o’quvchilar bilan tashkil etilajak mashg‘ulot mavzusidan kelib chiqib, ma’naviy – axloqiy 
tarbiyaning ilk kurtaklari bo‘lgan xalq og‘zaki ijodi – qadimgi afsonalar, ertaklar, rivoyatlar, 
dostonlar, maqollarda o‘z ifodasini topganligini yoshlar ongiga singdirilishi kerak. Masalan, 
hammaga ma’lumki, har yili fevral oyida butun dunyoga mashhur allomalar – A.Navoiy va 
Z.M.Boburlarning tavallud kunlari yer yuzi bo’ylab juda ko’plab mamlakatlarda keng 
nishonlanadi. Xuddi shuningdek, O’zbekistonda ham barcha ta’lim muassasalarida, jamoat 
joylarida, xususan o’rta ta’lim tizimi maktablarida ham ulug‘ siymolar tavallud kunlari 
munosabati bilan turli tadbirlar, badiiy kechalar, mushoiralar, g’azalxonlik tanlovlari 
o’tkaziladi.
O’rta ta’lim tizimi maktablarida o‘tkaziladigan tadbirlarda, ayniqsa o’zga tillarda tahsil 
109
Па
х
рутдинов.Ш.«Таҳдид» тушунчаси: назария ва амалиёт. Т.: Абу Али ибн Сино номидаги тиббиёт нашриёти, 
1998. 7-8 б 

---

119 
olayotgan o’quvchilar uchun “O’zbek tili” fani doirasida Alisher Navoiy va Zahiriddin 
Muhammad Bobur kabi ulug‘ siymolarning o‘git, nasihat va dono fikrlarini, ma’no to’la 
g’azallarini bolalarga o‘rgatish ularning ma’naviy – axloqiy tarbiyasiga ijobiy ta’sir etadi. 
Ta’lim tarbiyaga oid madaniy merosdan, axloqiy qadriyatlardan foydalanib tashkil etiladigan 
mashg’ulotlar Markaziy Osiyoda falsafiy, ma’naviy – axloqiy, ma’rifiy tafakkurning ilk 
kurtaklari bo‘lmish manbalarda namoyon bo‘lishini anglagan holda “Qobusnoma”, “Axloqi 
Muhsiniy”, “Makorimul axloq”, “Tuhfat – ul Abror” kabi pandnomalardan foydalanish joiz, 
deb o’ylaymiz. Alisher Navoiy hazratlarining o‘lmas merosi bo‘lgan asar qahramonlari 
Farhod, Shirin, Shopur, Bahromlarning yuksak axloqiy fazilatlarini, komil inson qiyofasida 
bolalarga yetkazish mumkin. 
Bundan tashqari umumiy o’rta ta’lim tizimi o’quvchilariga odob – axloq qoidalarining 
bir bo‘g‘ini hisoblanuvchi diniy tarbiyaning ayrim oddiy ko‘rinishlaridan ham foydalansa 
bo‘ladi. Ya’ni, Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi bo‘lgan “Avesto” da keltirilgan 
yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi kurash, yerni sevish, tabiatni asrash, ota – onani e’zozlash, 
hurmat qilish, oilada aka – ukalar bilan yaqin aloqada bo’lish kabi tushunchalar xususida 
bilim beriladi. “Avesto” juda uzoq davrlar davomida bolalarga ilm – ma’rifat o‘rgatishda, 
odob – axloq qoidalarini tarbiyalashda dasturil amal bo‘lib kelgan. “Avesto”ning eng muhim 
axloqiy va tarbiyaviy ahamiyati shundaki, bu kitob faqat diniy, mifologik g‘oyalarni emas, 
balki ma’rifiy odob – axloq qoidalarini ham yosh avlodga yetkazishga xizmat qiladi. 
Ta’lim tizimi samaradorligi va sifatini oshirishda ta’lim qanchalik muhim sanalsa, 
tarbiya ham dars sifat darajasini oshirishning omili bo‘lib qoladi. Shu o‘rinda o’zga tilli 
guruhlarda ilk yillardanoq o’zbek tilini o’rgatishdagi va o’quvchilar tarbiyasi uchun zarur 
sanalgan ta’lim – tarbiyaning uzviyligi tizimini keltirib o‘tamiz. 
1.
Bolaga o‘qish va yozishni o‘rgatish; 
2.
Diniy va axloqiy tarbiya; 
3.
Harbiy va jismoniy tarbiya. 
4.
Ezgulikka, halollikka, poklikka o‘rgatish; 
5.
Yigitlarda g‘urur, mehr – oqibat, to‘g‘ri so‘zlik, iroda; 
6.
Qizlarda sharm hayo, iffat, halol bilan haromni farqiga borishni o‘rgatish; 
7.
Adolat, sahiylik, ota – onani hurmat qilish, yetimlarga g‘amxo‘rlik, kamtarlikka 
o‘rgatib boriladi. 
Bizning fikrimizcha, o’rta ta’lim tizimi O’zbek tili darslari mashg’ulotlari jarayonida
uzluksiz ta’limning barcha yuqori bo‘g‘inlarigacha bunday tarbiyaning mazmuni va nazariy 
jihatlarini ketma – ketlik asosida olib borish kerakki, bu jamiyatning rivoji uchun tarbiya 
asosi hisoblanadi. 
Farzandlarimizning ma’naviy – axloqiy tarbiyalanishida yana bir asosiy jihat borki, bu 
ularni maktab yillarida o’tiladigan darslar jarayonida hunarga yo‘naltirish borasida olib 
boriladigan ta’lim – tarbiyaviy ishlardir. Bu jarayon ham ulardagi odob – axloqning 
darajasiga bog‘liqdir. Yusuf Xos Xojib aytganidek, “... bolaning kundalik hayotida axloq – 
odobli bo‘lishi uchun, o‘z vazifasini sarishtalik bilan o‘z vaqtida bajarishi uchun 
go‘dakligidan tarbiyalanmog‘i lozim.”
110
Uzluksiz ta’limning muhim bo‘g‘ini bo‘lgan o’rta ta’lim tizimida, xususan, aynan O’zbek 
tili darslarida millatimzning faxri bo’lgan buyuk mutafakkirlarning ilmiy, ma’naviy 
merosidan foydalanib mashg’ulotlar tashkil etish, yoki mashg’ulotlar jarayonlariga bunday 
ma’naviy meros durdonalaridan foydalanishning ahamiyati ta’lim – tarbiya uchun juda 
muhimdir. Bu jarayonda o’qituvchining maqsadi bitta narsaga, ya’ni mehnatkash, zamon 
bilan hamnafas fuqaroni tarbiyalashga qaratiladi. Ya’ni inson bolaligidanoq o‘z mehnatining 
110
Соҳибов А. Шарқ алломалари маънавий аҳлоқий тарбия ҳақида. // Халқ таълими. 2008. Б.17 

---

120 
mahsulini kutishni bilsin, undan faxrlanishni o‘rgansin. Shunday ekan, ma’naviy – axloqiy 
tarbiyaga qaratilgan, dars mashg’ulotlarida boladagi faxr tuyg‘usini kuzatib borish uchun 
tashkil etilishi rejalashtirilgan har bir dars mashg’uloti mazmuni zamonaviy ravishda belgilab 
olinishi kerak. Odob – axloq borasida bajarilgan ish natijasidan, o’quvchi o‘zi o‘rgangan 
rivoyat, hikoya, she’r, matn yoki kichik bir tarbiyaviy ko‘rinishdan faxrlansin. Bu holat 
o’quvchini faqat tarbiyalamaydi, unga keyingi mashg‘ulotni orziqib kutishini ta’minlaydi. 
O’quvchi bajargan ishini uzoq vaqtgacha aytib, bajarib yuradi. U mehnatga o‘rganadi, 
ko‘nikma hosil qiladi. Zero, “O‘z mehnati mahsulidan faxrlanmaydigan haqiqiy insonning 
o‘zi yo‘q!”
111
Bu esa o’z o’rnida ma’naviy – axloqiy tarbiyalangan shaxsni jamiyatga 
yetkazib berishda umumiy o’rta ta’lim tizimi mutaxassislaridan, pedagoglaridan fidoyilikni 
talab etadi.
Demak, xulosa qilib aytish mumkinki, bebaho meros qoldirgan ulug‘ ajdodlarimizning 
ma’naviy merosi, axloqiy tarbiyaga oid qarashlari bir xazina, u bir ulkan ummon kabi bo’lib, 
tubiga yetib bo‘lmaydi. Uni o‘rganaverish, amaliy tarbiyaviy ish jarayonida qo‘llash 
zamonaviy ta’lim tizimining barcha bo’g’inlari oldidagi vazifa hisoblanadi.