Navoiy davlat konchilik instituti «konchilik ishi» kafedrasi «konchilik ishi asoslari»

Kon lahimlarini ko`ndalang kesim yuzasi o`lchamlari va shaklini tanlash.

Kon lahimlarining ko`ndalang kesishuv shaklini kesib o`tadigan jinslarning fizik-mexanik xususiyatlaridan, kon bosimining aktivligi va o`lchami (katta-kichikligidan), lahimlar xizmati belgilanganligi va vaqtidan, mustahkamlagich materiali va turidan, hamda uning tejamliligidan kelib chiqib tanlanadi.

Shakli va mustahkamligini tanlash bo`yicha qaror xavfsizlik qoidalarini, hamda ko`ndalang kesishuv shakli va maydonini loyihalash bo`yicha qurilish normalari va qoidalarini, mustahkamlagich materali va turini, ishlab chiqarish va ishni qabul qilib olish qoidalarini qoniqtirishi shart. Ishlab chiqarish amaliyotida lahimlarning arkalardan tarkib topgan, gumbaz va trapetsiya ko`rinishidagi shakllari keng tarqalgan. Ayrim hollarda aylana, taqasimon, gumbazsimon va to`g`ri burchakli shakllar qo`llaniladi.
Ko`mir sanoatida metall ramli mustahkamlagich bilan arkalardan tarkib topgan shakli kon bosimi o`rnatilgan zonada joylashgan f =3÷9 bilan kon lahimlari, hamda er negizida bo`sh jinslar bulmagan holda tozalash ishlari qo`llaniladi, kon rudalari sanoatida arkalardan tarkib topgan va gumbaz shakllari lahimlarni mustahkamlashda sachratib sepilgan beton, anker va metall ramli mustahkamlagichlar qo`llaniladi.
Mustahkam jinslarda arkalardan tarkib topgan shakli bilan f ≥10 kon lahmlarida mustahkamlagichni o`rnatmagan holatda olib boradi.
Monolit betonli mustahkamlagich bilan gumbazli shakl stvol yonidagi lahimni, hamda kuchsizlangan cho`zilgan jinslarda cho`zilgan lahimlarni o`tqazishda qo`llaniladi. Zaminda jinslar girdobida gumbaz shakli teskari gumbaz bilan qo`llaniladi. Tyubingli yig`ma va blokli mustahkamlagichda takasimon shakli kesishuv i kuchsiz jinslarda yuqori kon bosimi (0,3-0,5 MPa) asosiy cho`zilgan lahmlarda o`z o`rnini egalladi.
Bu shakl Kuznetsk, Karaganda va Pechorks suv havzalarida, hamda katta chuqurlikdagi lahimlarni ajratib olishda keng tarqalgan. Trapetsiya ko`rinishidagi shakl romli yog`och mustahkamlagich bilan lahimlarning katta bo`lmagan xizmat vaktida keng tarqalgan va o`z ifodasini topgan

Bu shaklning afzalligi shundaki – boshqa shakllar bilan solishtirganda ko`ndalang kesishuvdan foydalanish to`liq amalga oshiriladi. To`g`ri burchakli shaklni stvol yonidagi kameralar va ankerli mustahkamlagich bilan cho`zilgan lahimlarni o`tqazishda qo`llaniladi.

Ko`ndalang kesishuvli lahimlar o`lchamlari (kengligi, balandligi, diametri va maydoni) uning belgilanishidan, qurilmalarning asosiy o`lchamlaridan, insonlar harakatlanishi usullaridan, ko`ndalang kesishuvli shaklni olgan o`tuvchi havo soniga bog`liq,grafo-analitik usul bilan aniqlanadi.
Lahimning minimal balandligi rel’s qalpoqchasi darajasidan tortib mustahkamlagichning ichki yuzasigacha o`lchanadi va uning xavfsizlik qoidalari bo`yicha tashib chiqaruvchi va ventilyatsion lahimlari 1,9 ga, joylarda tayyorlov lahimlari 1,8 ga teng.
Lahimlarning minimal kenligi uskunalar joylashgan asosiy o`lchamlar yoki Xavfsizlik qoidalarida ko`rib chiqilgan odamlar uchun o`tish joyi va tor tirqishni uchyotga olgan holda harakatlanuvchi tarkib bilan joylanadi.
SHundan keyin grafik yo`l bilan yorug`likda lahimning minimal kengligi, undan oldin esa analitik yo`l bilan uning o`lchamlari va ko`ndalang kesishuv maydoni aniqlanadi.
YOrug`likda lahimning ko`ndalang kesishuvi loyihasida mavjud cho`kkan jinslar zaxirasini, uning sharoitlarini va m plast quvvatini saqlab qolishni hisobga olish zarur.
Masalan,Tozalash ishlari ta`siri zonasida joylashgan foydali qazilmalarni kondan tashib chiqaruvchi shtreklarda va boshqa lahimlarda balandligi bo`yicha zapaslarni cho`ktirish o`lchami - (0,5-0,6) ga, katta zaboy bilan o`tkaziladigan lahimlarda - (0,4-0,5) ga teng.
Namunaviy kesimda mustahkamlagichning vertikal ishlovga keladiganlik mosligi 300mm va gorizontal darajada 1,8m, negizdagi lahimda- 230-290mm da ko`rib chiqilgan. Ishlovga keladigan mustahkamlagich bilan biriktirilgan lahimlarda zapasni cho`ktirishni to`g`ri topish zarur, bu esa xizmat ko`rsatish vaqtida ta`mirlanishsiz qo`llab quvvatlashni ta`minlaydi.
Mustahkamlagich yo`qligida tug`riburchakli-gumbazli shaklidagi lahimlarning kesishuv o`lchamlarini aniqlash uchun hisob formulalari keltiriladi, bundan tashqari betonli, chaplama betonli, ankerli va kombinatsiyalashgan mustahkamlagichlar quyidagilar:
Elektrovoz balandligi (rel’s (golovka) qalpog`idagi vagonetkalar) (uskunalar tasnifidan kelib chiqib qabul qilinadi).
Ballast qatlami balandligi
Ballast qatlami balandligidan rel’s (golovkasi) qalpog`igacha
elektrovoz kengligi (tasnif bo`yicha qabul qilinadi).
Rel’s golovkasining kontakt simlaridagi ilmoq balandligi (mm)

Uskuna va mustahkamlagich orasidagi zazor harakatlanuvchi tarkib darajasida ( PB bo`yicha qabul qilinadi)
1800 mm balandlikdagi o`tish o`lchami ballast qatlami darajasida

Rel’s golovkasidagi lahimlar devorlari balandligi

Rel’s golovkasidagi er o`zagi lahimlari balandligi

Ballastdagi lahimlar devori balandligi

Er o`zagidagi lahimlarning devorlari balandligi

Jinslar mustahkamligi koeffitsientida korobkali to`plam balandligi f > 12

Mustahkamlagich mavjudligida lahimlar o`tishining loyihali balandligi

; ( ≥50mm).

YOrug`likda bir yo`nalishdagi lahimlar kenligi

f >12 da korobkali to`plam o`qli yoyining radiusi



f >12 da korobkali to`plam biqin yoyining radiusi



f >12 da er yoriqlarida lahimlar ko`ndalang kesishuvi maydoni

CHaplama betonli, ankerli va kombinatsiyalashgan mustahkamlagich mavjudligida lahimlar kengligi

( ≥50mm).


f>12 da chaplama betonli, ankerli va kombinatsiyalashgan mustahkamlagichda lahimlar kesishuvining loyihali maydoni



f >12 da homaki holda lahimlar o`tishining loyihali perimetri



f >12 da yorug`likda lahimlar perimetri

Qabul qilingan kesishuv gaz ko`p shaxtalarda formula bo`yicha analitik usul bilan havo harakati tezligini tekshiradi

Bu erda V- havo harakatining hisoblash tezligi, m/s; Q-lahim bo`yicha o`tqaziladigan havoning zarur, m³/s; S_sv –yorug`likda lahimning ko`ndalang kesishuvi maydoni, m².

Lahim bo`yicha havo harakatining o`rtacha tezligi 0,25 m/s kam bo`lmasligi, asosiy otkatka qilingan venilyatsion lahimlarda harakatning o`rtacha tezligi maksimal - 8 m/s dan, ko`mir va jinslar bo`yicha o`tqazilgan barcha lahimlarda - 6 m/s yuqori bo`lmasligi kerak
Agar lahim bo`yicha havo harakatining o`rtacha tezligi PB tomonidan o`rnatilgan miqdordan oshsa, havo harakatini ta`minlaydigan yaqin katta naumunaviy kesishuvni tanlab olish zarur. Bunda shuni e`tiborga olish kerakki,lahimning ko`ndalang kesishuvi maydoni PB bilan mosligi 1-jadvalda keltirilgan kattaligidan kichik bo`lmasligi kerak.