Nasrullayeva Layloning “Nurota tumanidagi ayrim oykonimlarning lisoniy tahlili”

Qirqqiz (Nav., Nurota t., Sam. Urgut t., Qash., Kitob t., tepa va tog’lar)—toponimi ikki ma`noli bo`lakdan iborat: qirq va qiz. Undagi qirq so`z miqdorni anglatib, nutqda quydagi ma`nolarda ham qo`llaniladi:

1. 
   Payt, vaqt, chegara ma`nosi: Qirqi bo`ldi, Chillasi chiqdi, Qirqi tugasin, Qirqi chiqsin.
   
2. 
   Ko`plikni, miqdordan ortiqlikni anglatadi. Sababi, oldingi davrda kishilar
   

odatda ko`p qo`llaydigan son so`z turkumiga oid so`zlar quyidagilar bo`lgan: bir, uch, besh, yeti, yigirma, qirq. Qirq so`zi berilgan so`zlarning so`nggisi. Demak, unda qirq soni bilan birga ko`p miqdor degan ma`no bor.

3. 
   Bu so`z tarkibida fonetik o`zgarish ro`y berib, shu holga kelib qolgan:
   

qir > qirq. Bunda q tovushi orttirilgan.

4. 
   Qirq so`zi etnonim. Mahmud Qoshg`ariy qirqqiz degan etnonimni qayd
   

etgan.

5. 
   Qirq so`zi omonim so`z. qirq – son , qirq - fe`l (qirqmoq), qirq – marosim .
   

Joy nomidagi qirq so`zi fe`l so`z turkumiga oid emas, balki son so`z turkumiga xos so`z. Vaqt o`tishi bilan esa bu so`z etnonimga aylangan : qirq > qirq . Qirq etnonimi qipchoqlarning bir bo`g`ini hisoblanadi. Qiz so`zi oldin quz shaklida bo`lib, tik balandlik ma`nosini bildiradi. Qirq so`ziga qiz so`zi qo`shilib, atributiv birikmani shakllantirgan: qirq+qiz > qirq qiz. So`ngra qo`shma so`zni tashkil qilgan : qirq+qiz > qirq qiz > qirqqiz. Hosil bo`lgan qo`shma so`z toponimlashuv hodisasining onomastic konversiya jarayoni tufayli joy nomiga aylangan: qirqqiz > Qirqqiz. Toponim tik balandliklari ko`p bo`lgan qirlik ma`nosini anglatadi. Bunday tarzda nomlangan obyektlar ko`proq tog`li hududlarda uchraydi.
Binobarin, Qirqqiz joy nomining etimoni qirq qiz so`z birikmasidir.
Qoraqum (Nav., Nurota t. , Bux., vil. cho’l )—toponimining shakllanishi haqida quyidagi taxminlar bor:

1. 
   H.Xasanov bu toponimni g`arbiy qum deb yoki yerga yopisghan, ko’chmas qum deb ataydi ¹²
   
2. 
   A.N.Kononov uni shimoliy cho`l ma`nosida izohlagan.
   
3. 
   Toponim ikkita ma`noli qismdan iborat: qora, qum.
   

Ikki o`zak morfema oldin birlashib, soz birikmasini hosil qilgan: qora+qum > qora qum. So`ngra so`z yasashning kompozitsiya usuli bilan yasalgan qo`shma so`z toponimik derivatsiya jarayoniga asos bo`lgan: qoraqum > qoraqum > Qoraqum. Shu o`rinda qora so`zi boshqa toponimlar tarkibida ham ko`plab uchrashi va o`zidan keyin keladigan so`zlar bilan birikib, turli xil ma`nolarni anglatishi ilmiy manbaalarda berilganligini e`tiborga olish shart. Masalan, K.Shoniyozov mazkur so`zda buyuk, ulug` degan ma`nolari mavjudligini o`zbek xalqining shakllanishi misolida dalillar bilan ko`rsatgan. Bu holda toponimning kelib chiqishini ikki xil talqin qilish mumkin:

1. 
   Mana shu so`z toponimda rang ma`nosini quyoshning botishidan oldingi
   

paytdan ko`rinadigan qoramtir qum holatida ifodalagan. Bu toponim shu ikki topoleksemaning birikishi va onomastik konversiya jarayoni tufayli yuzaga kelgan: qora+qum > qora qum > qoraqum > Qoraqum. Mazkur toponim o`tish ham, yurish ham qiyin bo`ladigan qoramtir qumli katta cho`l degan ma`noni ifodalagan.

2. 
   Mazkur toponimdagi qora so`zi buyuk, ulug` ma`nolarini ifodalashi uning
   

ulug` yoki katta qumlik ma`nosini anglatishga dalildir. Bizningcha, ikkinchi talqin ancha ishonchli. Sababi, bu obyekt nomlangan vaqtda, ya`ni o`tmishda qumlikning chegarasi cheksiz bo`lgan. Toponimning birinchi talqini esa bugungi kun nuqtayi nazaridan bayon qilingan. Ikkala talqin uchun ham etimon apellyativ leksikadagi qora qum birikmasi sanaladi.