Nasimxon rahmonov

Reja: 
1.
 
Irq bitiglari - adabiy manba sifatida. 
2.
 
Ta‟birlash maxsus fandir. 
3.
 
Turkiy-run va moniy yozuvidagi Irq bitiglarining o„xshash va farqli 
jihatlari. 
4.
 
Irq bitigi va turkiy mifologiya. 
5.
 
Irq bitiglari va yozma adabiyot. 
Kalit so„z va terminlar: 
janr, bashorat, ta‟birnoma, yozma adabiyot, tafakkur, 
shomonlik, buddaviylik, ruhshunoslik ilmi, mifologiya, ramziy ma‟no.
 
Qadimgi turkiy adabiyotdan bizga yana bir janrning mahsuli – Irq bitiglari, ya‘ni 
Fol kitoblari etib kelgan. 
Odamzodning tabiatga o‗ziga xos qarashi, insonlar o‗rtasidagi o‗zaro munosabatlar
ma‘lum bir voqea-hodisalarga, buyumlarga munosabatlarini kundalik hayot tarzi 
bilan bog‗lashga sabab bo‗ldi. Odamlar kundalik turmushda o‗sha tasavvurlarga 
tayanadigan bo‗ldilar, tasavvur-tushunchalarini aniq bir maqsadga yo‗naltirdilar. 
Odamlarning tasavvurlari, bashoratlari ko‗pincha to‗g‗ri to‗g‗ri natijalar mahsuli 
bo‗lib yuzaga chiqdi. SHu sababdan ham hayotiylik kasb etib, turmushdan 
mustahkam o‗rin oldi. Bora-bora odamlarning tasavvurlarini va bashoratlarini 
ommalashtiradigan shaxslar paydo bo‗lib, ular o‗ziga xos yozma adabiyot turini 
yaratdilar. Bu turdagi yozma adabiyot Fol kitoblaridir. Fol kitoblari Ta‘birnoma 
deb ham yuritiladi. Qadimgi turkiyda Irq bitig deb nomlangan. 
Insonlar Fol kitoblariga qadimdanoq murojaat etganlar. Qadimgi Fol kitobi tushni 
ta‘birlaydigan kitob bo‗lgan.
Ta‘birning qudratli kuchi bor. U kundalik turmushdagi shubhalarni o‗rtadan 
ko‗taradi. O‗tmishni xotirga soladi, kelajakni oydinlashtirib beradi. Ta‘bir 
qadimdan inson dili va tafakkuridagi allaqanday sirli halqadir. Qadimgi Fol 
kitoblari insoniyat tafakkurining mahsuli, odamlarga yo‗l-yo‗riq ko‗rsatuvchi omil 
sifatida yuzaga kelgani shubhasizdir.
Ta‘bir faqat turkiy qavmlardagina emas, dunyoning ko‗p xalqlarida, asosan, sharq 
xalqlarida bor edi. Ossuriya va Bobil davlatlarida, qadimgi YUnonistonda 
bashoratgo‗ylar turli fazoviy jismlarga bog‗lab odamlarning taqdiridan bashorat 
qilib, voqea-hodisalarning tub ildizlarini izlashga harakat qilganlar. Lekin 
bashoratgo‗ylarda bo‗lgan bilim va tafakkur qudratini hamma ham o‗zida namoyon 
qila olmagan. Taqdirdan bashorat qiladigan odamlar alohida qatlamni tashkil 
qilgan.
Bibliyaning Eski Ahd qismida ta‘birning alohida o‗ziga xos usullari bayon 
qilingan. Masalan, Misr fir‘avnining tush ko‗rishi va uning tushini faqat YUsuf 
ta‘birlay olgani haqidagi voqea bor. Fir‘avn ko‗rgan tush va YUsufning ta‘biri 
haqiqatan hayotda ro‗y berdi. YOki qur‘a tashlash vositasida yuz berajak 
voqealardan xabardor qilish va ta‘birlash usullari ham folning alohida turi bo‗lgan 
edi. Jumladan, Eski Ahd tarkibiga kirgan ―Levilar‖, ―Sahroda‖, ―Hakamlar‖ va 

---

boshqa qator kitoblarda qur‘a orqali shohliklarning, podshohlarning taqdiri 
oldindan belgilab berilgan. 
Folbinlik va ta‘birchilikni diniy dunyoqarash ma‘suli deb baholash bir yoqlamadir. 
Qadimgi turk davridagi ta‘birchilik bilan islom muhitidagi ta‘birchilik o‗rtasida 
shu jihatdan anyaa farqlar bor. Ta‘birchilik aslida o‗ziga xos fandir. 
Fol kitoblarining yaratilishidan maqsad – insonlarning o‗ziga xos hayotiy bilimlar 
bilan qurollanib, ruhan boyishi, sog‗lom muhit yaratish edi. SHu ma‘noda 
Ta‘birnomalarni faqat folbin va ta‘birchilarning o‗ylab chiqargan g‗oyalari emas, 
balki hayotiy mazmun kasb etgan amaliy bilimlarining mahsuli, deb qarash 
maqsadga muvofiqdir. Ta‘birchilar g‗oyalarni xalqning o‗zlaridan olganlar. 
Darvoqe, odamlarning jamiyatga tutgan o‗rni qay tarzda bo‗lmog‗i kerak? 
Odamlar o‗rtasidagi munosabatlar qanday asoslarga qurilmog‗i lozim? Odam 
martaba, obro‗-e‘tibor, rohatga erishuvi, falokatlarning oldini olishi uchun nima 
qilishi darkor? Sevinch, shodlik odamga qay paytda va qay tarzda keladi? 
Xastaliklardan forig‗ bo‗lishning yo‗llari bormi va bunda qanday bilish mumkin? 
Ana shunga o‗xshash muammolarga folbin va ta‘birchilar javob izlaganlar. SHu 
kabi muammolarni hal qilish yo‗l-yo‗riqlari Fol kitoblarining tub mohiyatini 
tashkil qilgan. Agar ta‘bir joiz bo‗lsa, Fol kitoblari ruhshunoslik ilmi mahsuli va 
yozma adabiyotni o‗zida mujassam etgan asarlardir, deb qarash mumkin. 
Fol kitoblari shundan dalolat beradiki, ta‘birchi oddiy, maishiy detallar orqali o‗z 
davrining muhim g‗oyalarini ko‗tarib chiqqan. Qadimgi turk davrida fol ochish va 
tushni ta‘birlash bitta jarayonning mahsuli edi.
Mahmud Koshg‗ariy 
irq
so‗ziga ―birovning dilidagini aytish‖ deb izoh beradi. 
Bundan anglashiladiki, X1 asrgacha fol ochish va tush ta‘biri hayotiy bilimlar 
sifatida yaxlitlik kasb etgan.
Fol kitoblari aslida shomonlikning mahsulidir. Markaziy Osiyoda shomonlik, 
moniylik, nasroniylik, buddaviylik oqimlari bir paytda yoki birin-ketin amalda 
bo‗lgani holda, shomonlik boshqa oqimlarga qaraganda qadimiyroq va shu 
zaminda shakllangan, shuning uchun mavqei baland edi. Ammo boshqa muhitdan 
Markaziy Osiyoga kirib kelgan oqimlar shomonlik qoidalari bilan qorishgan holda 
ham amal qilavergan. Jumladan, buddaviylik oqimidagi qadimgi turkiy 
yodgorliklarda ham tush va uning ta‘biri davom etgan. Masalan, buddaviylik 
mazmunidagi ―Oltun yorug‗‖ asarida ayni Fol kitoblaridagiga monand syujetlar 
bor. ―Oltun yorug‗‖da tushga bag‗ishlangan lavha quyidagicha: shahzoda 
Mag‗astvi ochlikdan halok bo‗layotgan yo‗lbarsga va uning bolalariga tanasini 
qurbon qilgandan keyin, bu voqeadan bexabar xizmatkorlar shahzodaning 
yo‗qolganini va uni qidirish uchun yo‗lga otlanayotganlarini shovqin-suron bilan 
e‘lon qiladilar. Bu paytda Mag‗astvining onasi – malika tush ko‗rayotgan edi. 
Malika tushini quyidagicha bayon qiladi: ―Tushimda ayon bo‗lgan bu alomat. Ikki 
ko‗kragim birga butunlay qirqilganini tushimda ko‗ribman – oziq tishim tushib 
ketibdi. Ko‗ribman aniq bu azobga tushganimni! YAna tush ko‗ribman: bundan 
boshqa uchta kaptar bolasini lochin cho‗qib, uchalasidan bittasini tutib olib ketibdi. 
Endi (men ham) ayrildim eng kichigini – suyukli, erkatoy farzandimni. YOmon 
alomat oqibati edi u, yolg‗on chiqmadi‖(X 15a).

---

YOki ―O‗g‗uznoma‖ dostonidagi Ulug‗ Turkning tushi va ta‘biri ham mohiyat 
jihatidan ―Oltun yorug‗‖da bayon etilgan tushdan farq qilmaydi. Tush va uning 
ta‘biri tuzilish jihatidan birdir.
Qadimgi turk davrida bizgacha ikkita Irq bitigi etib kelgan. Har ikkalasining 
yaratilgan sanasi deyarli bir – U111 asrning oxiri va 1X asrning boshlari. Biri 
urxun yozuvida bitilgan, ikkinchisi moniy yozuvida bitilgan. Har ikkala Fol kitobi 
shomonlik oqimiga tayansa ham, ularning timsollari, talqin va ta‘birlash usullari 
bir-biridan farq qiladi.
Moniy yozuvidagi Fol kitobi tushda zohir bo‗lgan hodisalarni ta‘birlaydi. Zotan, 
tush ―insoi ruhiyatining ramzlari, ong osti hislari, ongga qalqib chiqmagan, lekin 
inson ruhiyatida har doim mavjud, tashki dunyo bilan doimo aloqa qilib turuvchi 
hislardir‖
40
. Fol kitobida ikki –oya bosh щrin tutadi: 1. Vujudni saqlamoq va ruhni 
ozod tutmoq. 2. Tahlikadan uzoq turmoq va sevinch ichida yashamoq.
Mazkur Fol kitobida o‗n uchta hodisa va buyum ta‘bir qilingan. Asarda moniylik 
va shomonlik bilan birga, buddaviylik izlari ham bor. Fol kitobining so‗nggi 
misralarida ―Burxonlarga ta‘zim qil!‖ degan da‘vat bor. Burxon - budda xon 
atamasining turkcha-mo‗g‗ulchaga o‗zgargan ko‗rinishi bo‗lib, turk-mo‗g‗ul 
mifologiyasida burxon har qanday Budda timsolini anglatadi. YUqoridagi 
da‘vatdan buddaviylik va moniylik oqimlari Markaziy Osiy madaniy muhitida 
―kurashayotgan‖ payt edi. Har ikkala oqim maqsad jihatidan bir-biriga yaqin edi. 
Fol kitobidagi tush ta‘biri ostida mifologik motiv yotadi. Mifologik motivning Fol 
kitobidagi vazifasi – udumlar, inonch-e‘tiqodlar va hayotiy tushunchalarni yuzaga 
chiqarishdan iboratdir. Tush ta‘biri, udumlar va inonch-e‘tiqodlar bu asarda o‗zaro 
zich bog‗langan.
Fol kitobidagi har bir buyum va voqea-hodisa ostida inson taqdiri yotadi. Zotan, 
tush ob‘ekti va ta‘bir qilinayotgan har bir buyum teskari ag‗darilgan shaxsiyatdan, 
buyumning xatti-harakati ham o‗sha shaxsiyatning harakatidan boshqa narsa emas.
Fol kitobidagi ta‘birni ma‘no jihatdan ikki guruhga bo‗lib talqin qilish maqsadga 
muvofiqdir: 
Inson faoliyati va tuhiy holatiga aloqador ta‘bir. Bu guruhga 
uchrashmoq, jang 
qilmoq, kamaymoq, yuz o„girmoq, sevinmoq, qarshi kelmoq, huzur-halovat 
topmoq, tarbiyalamoq, bola tarbiya qilmoq
kabi tush ta‘birlari kiradi.
Biror jism, joy, tabiiy hodisalarning ta‘biri. Bu guruhga 
quyosh, tog„, chuqur 
quduq, quyosh nuri, insonlarning uchrashuvi
kabi tush ta‘birlari kiradi.
Fol kitobining birinchi qismi 
quyosh
ta‘biri bilan boshlanadi. Asarda bayon 
qilinishicha, odam tushda quyoshni ko‗rsa, fazoda o‗zgarishlar bo‗ladi, er yuzida 
muvaffaqiyat, shod-xurramlik hukm suradi, tushida quyoshni ko‗rgan odam ulug‗ 
mansablarga, xoqon yoki beklik lvozimiga ko‗tariladi. Darvoqe, Fol kitobi faqat 
maishiy hayotdan yoki taqdirdan bayon qiladigan kitob emas, balki fazoviy yoki 
boshqa detallar orqali hayotning ko‗p masalalarini qamrab oladi. Birgina quyosh 
timsoli ham fikrimizni tasdiqlaydi. Zaminning gullab-yashnashi, er yuzida 
ezgulikning tantana qilishi, odamlarning farovon hayoti va boshqa qator masalalar 
40
Эшонқулов Ж. С. Ўзбек фольклорида туш ва унинг бадиий талқини. Филол.фан.докт. илмий даражасини 
ллиш учун ѐзилган дисс, автореферати. Тошкент, 2010, 19- б
. 

---

tushda quyosh ko‗rishga bog‗liq qilib qo‗yiladi. Bu ta‘bir odamlarning fazoviy 
jismlarni tushunishdan ojizligidan yoki fazoviy jismlar haqidagi tasavvurlari 
zaifligidan emas, balki fazoviy jismlarni har tomonlama bilishga va bu jismlar 
bilan o‗zlari o‗rtasidagi o‗zaro aloqadorlikni topishga intilishidan paydo bo‗lgan. 
Qadimgi turklarda shomonlik mifologiyasiga ko‗ra, ham quyosh ezgulik ramzi 
sifatida talqin qilingan. SHu sababdan Fol kitobida aytilishicha, qu 
sh nurlari 
porlagach, zaminning tuprohi yasharadi, ko‗rk ochadi, oq bulut paydo bo‗lib, 
yomg‗ir sochiladi, quyosh nurlarini to‗sib turgan chang-to‗zon yo‗qoladi, oppoq 
bulutlar ko‗tarilib, zamin uzra yomg‗ir yog‗adi.
Quyosh timsoli SHarq xalqlari mifologiyasida chuqur ildizga ega. Jumladan, 
shumer kosmogonik mifologiyasida quyosh xudosi Utu, Sibir xalqlaridagi vyol 
quyosh xudosi, evenklardagi yorug‗lik xo‗jayini quyosh timsoli bilan qadimgi turk 
davridagi shomonlik mifologiyasiga asoslangan quyosh kulti o‗rtasida 
hamohanglik kuzatiladi. Turk-mo‗g‗ul mifologiyasida quyoshning ezgulik ramzi 
sifatida talqin qilinishi tasodifiy o‗xshashlik bilan emas, balki tasavvur-
tushunchalarning bir ildizga egaligi bilan izohlanadi. 
Quyosh ta‘biri, ta‘birchining talqiniga ko‗ra, inson hayotida ko‗p 
muammolarning hal qiladi. Kimdir faqat beklik yoki xoqonlik martabasigagina 
erishib qolmasdan, uning orzu-istaklari ham bajo bo‗ladi: 
Hech kim bilmagan noming yuksaladi, 
Kichik noming obro‗ topadi, 
O‗g‗il bola istasang toparsan, 
Mol-dunyo istasang, qo‗lga kiritasan, 
Yo‗lingdagi to‗siqlar tuguni echiladi, 
So‗zing, amring tinglanadi. 
To‗qnashuv hodisasi va bu hodisaning ta‘biri yuqoridagi ta‘birning aksidir. 
To‗qnashuv – tushda biron odam bilan duch kelmakdir, deb talqin qilinsa, 
ta‘birchining maqsadi toraytirilgan bo‗ladi.yu Moniylik oqimining mohiyatidan 
kelib chiqqan holdaYU to‗qnashuv ta‘birini quyidagicha talqin qilish maqsadga 
muvofiqdir: bu ta‘birning mohiyati – har qanday ko‗ngilsiz voqea-hodisalarni 
bayon qilish, ta‘birning maqsadi esa tushdagi to‗qnashuv oqibatlarini bartaraf 
qilishdir. 
Xo‗sh, tushda to‗qnashuv yuz bersa nima bo‗ladi? Bunday holda 
―Qiyin, qo‗pol so‗z huzuringga keladi, 
SHamol ustiga shamol quturib esadi uyingda‖. 
Bu pvrcha insonlarning hayotda boshdan kechirishlari mumkin bo‗lgan voqeaga 
ishoradir. Odam tushda nomaqul narsalarni ko‗rsa, ko‗ngli vayron bo‗lishi turgan 
gap. ―Qiyin, qo‗pol so‗z‖ - bir-biri bilan bushmanlashishi mumkin bo‗lgan 
odamlarga ishoradir. ―SHamolning quturib esishi‖ – yuz berishi mumkin bo‗lgan 
ko‗ngilsizliklardan xabardir.
Muallif ta‘birni bayon qilish jarayonida so‗z orqali inson ruhiy holatiga ta‘sir 
o‗tkazishni maqsad qilib qo‗yadi. Ta‘birning davomida esa insondagi ruhiy 
og‗riqlar o‗rnini jismoniy og‗riq egallaydi. ―Xastalik, og‗riqlar ko‗rarsan‖ deydi 

---

muallif va uning boshiga kelishi mumkin bo‗lgan boshqa kulfatlarni ham odam 
ko‗z o‗ngida gavdalantiradi: 
Seni yaralamoq uchun g‗amga g‗arq qiladi, 
Azob bermoq uchun atrofingni xastalik o‗raydi. 
SHubhasiz, tushda g‗animga yoki boshqa ko‗ngilsiz hodisaga duch kelgan 
odam hamgin bo‗ladi. Bu o‗rinda shuni ta‘kidlash joizki, ta‘birchi odamlar 
ishonishi mumkin bo‗lgan g‗oyani ilgari suradi, shu tariqa u asosiy maqsadiga – 
moniylik oqimidagi yovuz kuch iblisning qilmishiga ishora qiladi. To‗qnashua 
ta‘biri okkultizmning mahsulidir. Okkultizmga binoan, g‗ayritabiiy kuch va 
g‗ayritabiiy voqea-hodisalar tush ta‘biriga mos keladi. Ruhiy va moddiy 
elementlarning o‗zaro mosligi to‗qnashuv ta‘biridagi singari harakat bilan bog‗liq 
ta‘bir uchun xarakterlidir. Ruhiy va moddiy olamni bir-biriga uyg‗unlashtirish, 
moddiy olamdagi real voqelikni gavdalantirish ushbu ta‘birning muhim 
jihatlaridandir. Ta‘birning davomida shu hodisa yanada aqqol kuzatiladi: 
Tanangga xastalik kiradi, 
Azob bor tanangda, qayg‗u keltirar, 
Vujudingga bir otash tushadi, 
Joningni sug‗urib oladigan qayg‗u-alam bor. 
Tanada xastalik va azob paydo bo‗lishiga sabab – ruhiy va moddiy unsurlarning 
to‗qnashuvidir. Jon tanadan ajralmas ekan, qiyomatgacha poklanish bo‗lmaydi. 
Ta‘birning xulosasida shunday yakun yasaladi: 
Bunday tahlikali ahvoldan xalos bo‗lajak 
Yo‗l, imkon senga ko‗rinmaydi. 
Huzur-halovat topolmaysan. 
SHu lahzadan boshlab ta‘birchi ruh hokimligiga intiladi, ruhni bosh mavzuga 
aylantiradi. Ruh ham moddiyot singari harakatga keladi. Inson ruhini harakatga 
keltiruvchi kuch – fazoviy jismlar paydo bo‗ladi. Bu jarayon go‗yo 
haykaltaroshning loydan buyum shaklini yasashiga o‗xshab ketadi. Har qanday 
jism bir-biriga bog‗liq bo‗lib, bir-birini tebrantirganiday, ruh va fazoviy jismlar 
ham o‗zaro aloqadorlikda faoliyat ko‗rsatadi. Bu tasvir psixologik parallelizmning 
eng yorqin namunasidir: 
Quyosh er ostiga kiradi, nurlari kesiladi, 
Ko‗k yuzida parvoz qilgan qushlar ucholmay qoladi. 
Go‗yo jism boru ruh mavjud emasday. Iblisning vilmishi ushbu parchada bosh 
o‗rin tutgani uchun ruh yaqqol yuzaga chiqmayotganday bo‗lib tuyuladi. CHunki 
iblislar quyosh nurlarini o‗g‗irlab, er ostiga – zulmat olamiga kirib ketgan edi. Bu 
esa qiyomatdan darak beradi. Ta‘birning ikkinchi satrida iblisning qilmishlari 
natijasi natijasi yuzaga chiqadi. Ko‗k yuzidagi qushlar – ruhdir, ya‘ni ruh qafasda. 
YUqorida aytganimizday, zohiriy va botiniy mavjudlik, uningostidagi shaxsit 
ramzilikdan iborat ekanini bu ta‘bir yana bir bor tasdiqlaydi. Ramziy ma‘no – 
quyosh nurlari bilan qushlarni, ya‘ni ruhni bog‗lovchi omildir. 
Mazkur ta‘birni bir so‗z bilan aytganda, quyosh nurlarining kesilishi insonning 
er ostiga kirishidan, halokatga uchrashidan dalolat beradi. Qadimgi turklardagi 
marhumni dafn etish bilan bog‗liq odatlar bu fikrimizni tasdiqlaydi. Qadimgi 

---

turklar odatiga ko‗ra, marhum vafot etganda, dafn qilishdan oldin, tobutning 
qopqog‗ini ochib: ―Quyoshga qara!‖ deb murojaat etganlar.
Bu ta‘bir davomida ta‘birchi: ―Qudratli xoqonning yorlig‗i teskari turar 
uyingda‖ deydi. YOrliq – xoqonning amri, el-yurtga berilgan farmoyishdir. YOrliq 
teskari tursa, mamlakatda parokandalik, noxush voqealar yuz beradi. Bu ta‘bir 
bayoni orqali ta‘birchi tushning ijtimoiy mazmuniga ishora qiladi.
Tushda ayn bo‗lgan bu ko‗ngilsiz hodisa nima bilan yakunlanadi? Odam 
shunday noxush hodisalar, kulfatlar ichida qolaveradimi? Bunday ko‗nglsizliklarni 
bartaraf qiluvchi kuch yana insonning o‗zidir. Moniylikdagi ezgu ruh hukmronligi 
tushdagi ko‗ngilsizliklarni bartaraf qiluvchi omildir. YOmon tush yaxshi natija 
bilan tugashi uchun odam yaxshi niyatli bo‗lishi lozim. YAxshi niyat esa 
moniylikdagi ezgu ruh ta‘limotida. Ta‘birchining o‗giti shunday: 
Har qanday ishni qo‗y, 
Ezgu va xayrli ishlar bilan mashg‗ul bo‗l. 
Qo‗rquv o‗tib ketadi,
Ezgulik kelar. 
Mazkur Fol kitobining yuzaga kelishida faqat ta‘birchining shaxsiy 
qarashlarigina ahamiyatli bo‗lib qolmay, qadimgi turkiy muhitdagi udumlar, urf-
odatlar ham muhim rol o‗ynagan.