Nasimxon rahmonov

Ikki bo„g„uzlanmishning o„g„liman
‖. Rabg‗uziy 
ana shu hadisga tayanadi va voqeani shu hadisga bog‗lab davom ettiradi, hadisning 
qanchalik ishonchli ekanini ochish maqsadida hadisga oid voqeani bayon etadi.
Rabg‗uziy manbalarga tayanib, xulosa chiqaradi, kitobxonda savolga 
o‗rin qoldirmaslikka harakat qiladi. Kitobxonda savol tug‗ilishi mumkinligini doim 
nazarda tutadi. Masalan, Rabg‗uziy yuqoridagi hadisni ishonchli manba va dalil 
sifatida keltirar ekan, buning ortida yana bir savol tug‗ilishi mumkinligini e‘tiborga 
oladi. SHu o‗rinda Rabg‗uziy tug‗ilishi muqarrar bo‗lgan savolni va savolga 
javobni tadqiq etadi: 
―SAVOL: Mustafo alayhissalom Ismoildin turur, Ishoqdin ermaz...Ikki 
bo‗g‗uzlanimishning o‗g‗liman demak ne bo‗lur?‖ Mana, kitobxonni o‗ylantiradigan muammo. 
Rabg‗uziy bu muammoni etnograf sifatida hal qiladi: ―Arabning odati bor. Ammani ota deyurlar. 
Ulamolardan birisi aytur: agar Ismoil zabih erdi deb uch taloq ont ichsa, evlugi taloq bo‗lmag‗ay, 
aning uchunkim, Olloh Taolo Qur‘on ichinda Ismoil qurbon qilinmish qissasin tamom 
qilinmishda xabar berur, yorliqar: 
Va bashsharnahu bi Isxaka nabiyyan min as-solihina
. Ammo 
durustrak qavl ul tururkim, 
inni ibnu zabihayn
(Iki bo‗g‗uzlanmishning o‗g‗liman) dan murod 
biri Ismoil turur, yana biri otasi Abdulloh turur‖. Demak, Ismoilning qatorida turguvchi Ishoq, 
ya‘ni Tavrotdagi Ishoq emas. SHu javob ortidagi voqeani kitobxonga Rabg‗uziy sharhlaydi, 
voqeani islomning ilk shakllanish davridagi xabarlarga asoslangan holda batafsil keltiradi. 
Xabarda keltirilishicha, Mustafo alayhissalomning katta otasi Abdul Mutallib davrida Zamzam 
qudug‗i qurib qoladi. Abdul Mutallib: ―‖Olloh Taolo suv bersa, bir o‗g‗limni qurbon qilaman‖, 
deb ont ichadi. Abdul Mutallibning bir xotinidan to‗qqizta o‗g‗li bor edi. O‗sha kunlari boshqa 
xotini o‗g‗il tug‗di. Bu o‗g‗lini Abdul Mutallib boshqa o‗g‗illariga qaraganda ortiq sevar edi. 
Abdul Mutallib Ollohga bergan va‘dasiga ko‗ra, qur‘a tashlab, o‗g‗ilaridan birini qurbon 
qilmoqchi bo‗ldi. Qur‘a Abdullohga chiqdi. Abdul Mutallib pichoq olib. O‗g‗lini qurbon 
qilishga shaylandi. Makkada Abdullohning Temur maxzum degan onasi tomondan qarindoshi 

---

bor edi. U Makkada ancha obro‗li odam edi. Temur maxzum, SHom viloyatida mashhur folchiga 
bor, odam yuboringlar, folbin qanday hukm qilsa, bajaringlar, dedi. Borgan odamlar folbindan 
o‗ragan edilar, folbin shunday deb buyurdi: ―Abdullohni va o‗nta tuyani yonma-yon qo‗yib, 
qur‘a tashlanglar. Qur‘a tuyaga chiqsa, tuyani qurbon qilinglar, Abdulloh qolsin. Abdullog‗ otiga 
chiqsa, yana o‗nta tuya qo‗shinglar va qur‘a tashlanglar‖. Qur‘a tuyaga chiqquncha shunday 
qildilar. Tuyalar miqdori yuztaga etganda, qur‘a tuyaga tushdi deya tuyalarni qurbon qildilar. 
Abdulloh qoldi. 
Bu voqeani Rabg‗uziy ―Bu kun shariatda er bahosi yuz tuyadan qoldi‖, 
deb izohlaydi va Payg‗ambar a.s.ning ―Ikki bo‗g‗uzlanmishning o‗g‗liman‖, deb 
aytgan hadisi ma‘nosini shu tariqa to‗liq ochib beradi.
Rabg‗uziy asarni yozish jarayonida o‗zining zimmasida katta mas‘uliyat 
yotganini har doim his qilib turadi. SHu bois ham manbalarni chuqur va diqqat 
bilan o‗rganishni maqsad qilib qo‗yadi. Uning uchun musulmon manbalari ham, 
yahudiy manbalari ham birdir. U uchun eng muhimi – manbalarning 
ishonchliligidir. Jumladan, Rabg‗uziy o‗zigacha yaratilgan tafsirlarni sinchiklab 
o‗rganib, boshqa tarixiy, adabiy manbalar bilan solishtirib chiqqan, ixtilof bor 
o‗rinlarda manbalarga aniq ishora qiladi. Masalan, Rabg‗uziy keltirgan 
rivoyatlarga ko‗ra, YUsufga zarar etkazgan akalari payg‗ambar urug‗idan ekan. 
Ammo Imom Abulhasan SHofi‘iyning ―Usmat ul-anbiyo‖ asarida YUsufning 
qarindoshlari unga zarar etkazgan paytda yalavoch emas edilar, degan ma‘lumotni 
keltiradi (106-bet). 
―Qisasi Rabg‗uziy‖ – badiiy asar. Asar 72 qissadan tashkil topgan. Har 
bir qissa tarkibida hikoyat, g‗azal, latifa, rivoyat, to‗rtlik (118-b.), savol va javob, 
hikmat, hadis kabi janrlar va shakllar bor. Ayniqsa, YAssaviy hikmatlariga 
mazmun va shakl tomondan hamohang hikmatlarning uchragani diqqatga sazovor. 
Bu hikmatlar har bir qissada har bir payg‗ambarga bag‗ishlab yozilgan.
―Qisasi Rabg‗uziy‖ turkiy tilda so‗zlashuvchi kitobxonlarga payg‗ambarlar haqida 
to‗laqonli, dalillarga asoslangan, ishonchli ma‘lumotlarni etkazish, shu bilan birga, 
SHayx SHibliy (23), Umar Xattob raziyallohu (34), Imom SHayx Jo‗yboriy (34),
SHayx Basriy (107) kabi qator ulug‗ mutasavviflar hayoti va ta‘limotiga oid 
lavhalar bilan tanishtirishdan iborat. Quyida ―Qisasi Rabg‗uziy‖dagi har bir janrni 
ko‗rib chiqamiz.