Nasimxon rahmonov

Rabg„uziy – manbashunos va tanqidchi.
Rabg‗uziy qissalarni hikoya qilar 
ekan, nozik didli, chuqur bilimli adabiyotshunos sifatida qissalarning mavjud 
variantlarini o‗rganadi, qaysi rivoyat haqiqat, qaysi biri uydirma ekanini tahlil 
qiladi. U qiyosiy usuldan foydalangan holda, o‗z qarashlarini ilgari suradi. U 
manbashunos va tanqidchi sifatida qarashlarini tasdiqlash yoki rad qilish uchun 
rivoyat hamda xabar janrlaridan foydalanadi. Bu jihatdan Rabg‗uziyning rivoyat 
janridan foydalanish usuli Beruniynikiga o‗xshaydi. Rabg‗uziy deyarli har bir qissa 
tarkibida ―savol‖ va ―javob‖ keltiradi. Bu ―savol‖ va ―javob‖lar voqealarga aniqlik 
kiritish, ularga kitobxonni ishontirish maqsadida keltiriladi. Buning uchun 
dalillarning bir nechtasini kitobxon hukmiga havola qiladi. Bir misol keltiraylik: 
 
Olloh Taolo o‗tdan yaratgan Jonn ismli xalq to‗g‗risida uch dalilni Rabg‗uziy 
bayon qiladi. Biri – Kalbiyning rivoyati, ikkinchisi – Abdulla ibn Abbosning 
rivoyatidir. Uchinchi dalil sifatida boshqa bir xabarni keltiradi. Har uchalasida 
keltirilgan dalillar bir-biridan tamomila farqli, bir-birini to‗ldirmaydi, aksincha, 
bir-biriga ziddir. Rabg‗uziy aslo, mana bu dalil yoki rivoyat ishonchlidir, deb 
aytmaydi, balki ishonchli dalilni oxirida keltirib, boshqa dalillarga nisbatan batafsil 
bayon qiladi. Uning ishonchli rivoyat yoki ishonchli xabar janriga qo‗ygan talabi 
shudir. YUqoridagi Kalbiy rivoyatida o‗tgan yaratilgan Jonn ismli xalq dunyoni 
etmish ming yil boshqardi. Abdulloh ibn Abbos rivoyatiga ko‗ra esa, o‗n sakkiz 
ming yil boshqardi, degan ma‘lumotni keltiradi. Har ikkala rivoyat ham 
Rabg‗uziyda to‗laqonli ishonch hosil qilmaydi va uchinchi dalilni – xabarni 
keltiradi. Xabarning Rabg‗uziy uchun ishonchliligi shundan iborat: Mavlo Taolo 
dunyoni yaratganda, erni qushlarga mulk qilib berdi, etti ming yil qushlar 
boshqardi. Undan so‗ng Jin ibn al-Jonnga berdi, etti ming yil uning xalqi 
boshqardi. U xalq ko‗p gunoh ishlar qildi, qon to‗kkanlari uchun, erni ulardan olib, 
farishtalarga berdi. Etti ming yildan keyin farishtalardan olib, er yuzida xalifa 
yaraturman, deb xitob qildi.
So‗nggi xabarni Rabg‗uziy ishonchli deb topgani uchun batafsil hikoya qiladi. 
SHu xabardan keyin keltirilgan ―savol‖ va ―javob‖ aynan xabarda keltirilgan 
voqealarni yana bir marta tasdiqlash uchun keltirilgan (14-15-bet).
Rabg‗uziy qissa, rivoyat, xabar va boshqa janrlar tarkibiga olib kirgan 
―savol‖ va ―javob‖ ―Qisasi Rabg‗uziy‖ tarkibida muhim qism ekaniga e‘tibor 
qaratish lozim. Rabg‗uziy barcha ―savol‖ga hikmat, ya‘ni sir, sabab yuklaydi, 
―javob‖ ana shu sirlarni, sabablarni ochadi. 
Ba‘zan qissa tarkibidagi ―savol‖ bitta bo‗lgani holda, javoblarning bir 
necha variantlari keltiriladi. Masalan, ―YUsuf‖ qissasi boshlanishida ―ahsan ul-
qasas‖ – ―qissalarning eng go‗zali‖ deb ta‘rif beriladi. So‗ngra Rabg‗uziy ―YUsuf‖ 
qissasining mohiyatiga va qissaning haqiqatan go‗zal qissa ekaniga e‘tiborni 
qaratadi: ―SAVOL: ―Ahsan‖ demakda hikmat ne erdi?‖ Rabg‗uziy bu savolga 

---

to‗qqizta javob ilova qiladi. Javoblar so‗ngida ―YUsuf‖ surasi o‗n turli qayg‗udan 
xalos qiladigan sura ekanini ta‘kidlaydi (100 b.) Umuman, savol va javoblar 
qissalarning asosiy mazmuniga urg‗u qaratishga, qissalarni to‗g‗ri tushunishga 
xizmat qiladi.
Rabg‗uziy o‗z davrining etuk adabiyotshunos olimidir. U dalillarning ishonchli 
ekanini tasdiqlash usullarini topadi. ―Qissai Ismoil alayhissalom‖ va ―Qissai 
zabihi Ismoil alayhissalom‖da Rabg‗uziy ishonchli manbaga tayanish uchun 
qiyosiy usuldan foydalanadi. Bu usul Rabg‗uziyning nuktadon adabiyotshunos 
sifatidagi qirrasini ko‗rsatadi. Jumladan, Ismoil Hojardan tug‗ilgani voqeasini 
hikoya qilganda, ikki rivoyatni qiyoslaydi. Ba‘zi rivoyatlarga ko‗ra, deydi 
Rabg‗uziy, Ismoil Hojardan shu erda (ya‘ni o‗zlari yashab turgan Kan‘on yurti? – 
N.R.) tug‗ildi, ayrim rivoyatlarga qaraganda, Hojarning oy-kuni yaqinlashganda, 
Sora sabr qilmay, Hojarni o‗zlari yashab turgan joydan Ibrohim bilan bir jo‗natib 
yubordi. Ikkinchi rivoyatni Rabg‗uziy ishonchli deb topgani uchun, shu variantini 
hikoya qiladi. YOki ―Qissai zabihi Ismoil alayhissalom‖ qissasi avvalida ulamolar 
orasida ixtilof borligini aytadi. Ixtilof shundan iboratki, ―zabih (bo‗g‗izlanadigan, 
qurbonlik qilinadigan) Ismoilmu yo Ishoqmu?‖ Bu ixtilofni bayon qilar ekan, bu 
borada arablar - Ismoil, yahudiylar - Ishoq, boshqa ayrim ulamolar esa har ikkisi 
ham zabih bo‗lgani to‗g‗risidagi munozaraga to‗xtaladi. SHundan so‗ng 
munozaralarga barham berish maqsadida ishonchli manbaga – Payg‗ambar a.s.ning 
quyidagi hadisiga murojaat etadi: ―