Narzulla Jo„rayev O„zbekiston tarixi

«Mulkchilik masalasini hal qilish bozorni 
vujudga keltirishga qaratilgan butun tadbirlar tizimining tamal toshi bo„lib 
xizmat qiladi... Xuddi shu masalani hal qilish bilan yangi jamiyat, yangi iqtisodiy 
munosabatlar poydevoriga birinchi g„isht qo„yildi. Ushbu masalaning davr 
talablariga muvofiq muvaffaqiyatli hal etilishi respublikamiz iqtisodiyotini 
jahondagi rivojlangan mamlakatlar bilan bir qatorga qo„yadigan asosiy 
omildir»
. 
Darhaqiqat, keyingi yillar davomida amalga oshirilgan ishlarni tahlil qilib, shuni 
aytish mumkinki, O„zbekistonda mulkchilik huquqi iqtisodiy o„zgarishlarning asosini 
tashkil qiladi. Shuning uchun ham O„zbekistonda mulkdor huquqi qonun bilan tan 
olindi va himoya qilinmoqda. 
O„zbekistonda bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan iqtisodiyotning 
asosini turli shakllardagi mulkchilik tashkil etishi O„zbekiston Respublikasi 
Konstitutsiyasida aniq belgilab berildi. 
Yuqorida keltirilgan misollardan ma‟lumki, xususiylashtirish jarayoni tabiiy 
ravishda jamiyatda mulkdorlar sinfini shakllantirishga olib keldi. Bu borada kichik va 
xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish mulkdorlarni vujudga keltirishda muhim 
ahamiyat kasb etadi. Bu birinchi omil. Mulkdorlar sinfini shakllantirishning ikkinchi 
omili bu qimmatbaho qog„ozlar bozorini rivojlantirishdir. Biroq, yaqin vaqtlarga 
qadar bu borada zarur shart-sharoit ham yaratilmagan edi. Shunga ko„ra, Oliy Majlis 
mulkdorlar sinfini shakllantirishning huquqiy asoslarini yaratish maqsadida 1996-yil 
25-aprelda «Aksiyadorlar jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish 
haqida», hamda «Qimmatli qog„ozlar bozorining faoliyat ko„rsatish mexanizmi 
to„g„risida» Qonunlar qabul qildi. 
1996-yilning birinchi yarmida aksiyalar sotuvidan 1,7 milliard so„m mablag„ 
tushdi. Bu ko„rsatkich 1995-yildagiga nisbatan 15, 6 marta ko„p bo„ldi. Umuman, 
1992–1996-yillarda davlat mulki obyektlarini xususiylashtirish tufayli 1 million 74 
ming kishi turarjoy egasi, 2 million kishi xalq xo„jaligining barcha tarmoqlarida 
xususiylashtirilgan korxonalar aksiyalari, paylarining egalari; qishloq joylarida esa, 3 
million kishi yordamchi xo„jalik, 19 ming kishi ko„chmas mulk egasi bo„lib qoldilar. 
Bu raqamlar, shubhasiz jamiyatda mulkdorlar sinfi shakllantirilganini yaqqol 
ko„rsatadi. 
Insoniyat tarixi davlat mulkini ommaviy ravishda xususiylashtirish hodisasini 
endigina sobiq Ittifoq tarkibidan ajralib chiqqan mamlakatlarda amalga oshirilayotgan 
ishlar misolida ko„rmoqda. Ma‟lumki, mulkchilik taraqqiyoti yer yuzining barcha 
mamlakatlari va mintaqalarida turli davrlarda, turli holatlarda yuz bergani bilan 
shaklan va mazmunan ayni bir xil tartibda amalga oshgan. Jumladan, mulkchilik, 
mulkka munosabat jamiyat tabiiy taraqqiyotining va kishilar dunyoqarashi hamda 
ehtiyojlarining mahsuli sifatida shakllangan. Xususiy mulk hajmi va miqdoridan qat‟i 

---

347 
nazar jamiyat fuqarosi yashash huquqining qonuniy ifodasi, mulkka egalik esa, tur-
mush tarzining ma‟naviy-huquqiy kafolati bo„lib qolavergan. Ko„p hollarda u fan-
texnika taraqqiyoti, madaniy ravnaq va boshqa ijtimoiy-siyosiy omillar ta‟sirida 
qisman shaklini, miqyosi va ko„lamini takomillashtirgan, xolos. Mazmunan esa o„z 
mohiyatini yo„qotmagan. 
Darvoqe, insoniyat tarixi xususiy mulkni zo„ravonlik va tazyiq bilan davlat 
tasarrufiga olish hodisasini ham ko„rgan. XX asrning boshlarida yuz bergan va biz 73 
yil mobaynida o„zimizni o„zimiz aldab, quyushqonga sig„maydigan dabdabalar bilan 
bayram qilib kelgan qonli Oktabr inqilobi ana shunday g„ayriinsoniy hodisani amalga 
oshirgan edi. Odamlarning asrlar mobaynida misqollab terib to„plagan moddiy va 
ma‟naviy boyliklarini bir to„polon bilan davlat mulkiga, odamlarni esa mehnat 
vositasiga, ishlab chiqaruvchi kuchlarga aylantirib qo„ydi. 
Mana endi inson haq-huquqlari to„la tiklangan va har tomonlama kafolatlangan 
jamiyat qurayotgan bir paytimizda yaqin o„tmishimiz asoratlaridan qutulish ancha 
qiyin kechmoqda. Har bir kishining o„z yaratuvchilik qobiliyatini ko„rsata olish, 
tadbirkorlik va xususiy mulkni rivojlantirish asosida mehnatga munosabatni tubdan 
o„zgartirish, kishilar ongida o„rnashib qolgan boqimandalik illatlariga barham berish 
ancha vaqt talab etmoqda. Bu chinakamiga ongimiz va tushunchalarimiz orqali yuz 
berayotgan ma‟naviy-ruhiy yangilanish jarayonidir. 
Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko„rsatadiki, mulkka egalik va xususiy 
mulkning chegarasi bo„lmasligi kerak. Ya‟ni shaxsiy boylikni ko„paytirish qandaydir 
qolip yoki miqdorda bo„lishini davlat belgilab qo„ymasligi, aksincha, u mamlakatda 
hammaning har qanday vaziyatda boy bo„lishini ta‟minlash asosida alohida ijtimoiy 
muhofazaga muhtoj odamlar turmush darajasini oshirish yo„lidan bormog„i lozim. 
Bunga ayrim siyosatshunoslar dunyoning turli mamlakatlarida o„z korxonasi 
filiallarini qurib, jahon bozorini egallab olgan yirik korporatsiya va firmalar rahbarlari 
faoliyatini va katta miqdordagi jamg„armalarini misol qilib ko„rsatishadi. 
Biroq, O„zbekiston hukumati butunlay yangi tipdagi jamiyatni shakllantirishda har 
qanday tayyor andozalarga sig„inmaydi. Jahon tajribalari va milliy ehtiyojlarni 
uyg„unlashtirgan holda mavjud hodisalarga o„ziga xos yondashadi. Jumladan, 
mulkchilikka munosabatda ham uning o„ziga xos usuli bor. Masalan, Prezident 
I.Karimov: