II
.
BOB. DAVLAT MAFKURASINING SHAKLLANISHI
2.1. Yamato va Yaponiya
Davlatchilikning o‘rnatilishi davlat o‘zini identifikatsiyalashining faol
jarayonlari, rasmiy mafkuraning yaratilishi bilan birga kechar edi. Yamato
shahrining fors hukmdorlari qiyin vaziyatga duch kelishdi: “madaniyatli” davlatni
tashkil qilish ular kutgandan bir muncha qiyin bo‘lib chiqdi. Shu bilan birga, haddan
tashqari ko‘p yondashuvlar rad etildi. Pashm buyruqlarida mavjud bo‘lgan ba’zi
manbalar shuni ko‘rsatadiki, Nara davrida murosaga keluvchi variant foydasiga
tanlov qilingan, bu “xalqarolashtirish” va izolyatsiya bilan manevr qilishni nazarda
tutar edi.
Yamatoning tobora kuchayib borayotgan davlatning o‘z-o‘zini anglashi ko‘p
sohalarda namoyon bo‘ldi. Vs’ma ramziy hokimi unvonini o‘zgartirish va ayrim
faktlarni tan olishi kerak edi. Agar ilgari Yamato hukmdori hokimi "buyuk lord" deb
nomlangan bo‘lsa, u holda VII asrning oxirida ehtimol Tenmu hukmronligi davrida,
Xitoy astrolojikiga daosizm atamasi qo‘llangan, o‘sha davrda mashxur bo‘lgan
tyanxuang Tenno atamasi esa samoviy imperatorni bildiradi. Birinchi marta Xitoy
imperatorining tyanxuang deb belgilanishi 674 - yilga to‘g‘ri keladi (Gao-tsun
pravnis, 650-683), ammo bu nom kelajakda unchalik ommalashmadi. Taoistik
kontseptual paradigma yuqorida aytib o‘tilgan sakkiz qirrali suveren maqbaralarida
ham, yo‘l qurilishida ham qo‘llanilgan.
Shu bilan birga, yodda tutish kerakki, o‘nta ierogliflar: ularning yapon tilida
sumerani o‘qishlari (etimologiyasi noaniq, bizning fikrimizcha, eng maqbul bo‘lgan
narsa, Saygo Nobutsunning taxminidir, sumerani summaga ko‘tarib, Ookimi
atamasi ham rasmiy matnlarda masalan, Maiyo shuda ishlatishda davom etdi. Davlat
yaratayotgan narsalardan aniq xabardor bo‘lib, yangi tamoyillarga qarshi chiqqan,
hukmron elita ham davlat nomini o‘zgartirishga qaror qildi. 702 yilda biz birinchi
bo‘lib “Yaponiya”, “Nihon” yoki “Nippon”, so‘zma-so‘z “Land of the land” deb
ataldi. Avata-po Mahito Tang Xitoyga elchi sifatida yuborilgan va o‘z ma’lumoti
bilan katta taassurot qoldirgan o‘z mamlakatini chaqirgan. Mahito kanonik kitoblar
va tarixiy asarlarni o‘qishni yaxshi ko‘rar edi, yozardi va sharhlar edi, odob-axloqi
juda yaxshi edi. Yaponiya joylashgan yerdan quyosh chiqqani sababli Yaponiya
nomini berishdi”. Shu bilan birga, Yaponiyaning Yamato toponimi yo‘q bo‘lib
ketganligi achinarli. Xitoyning fazoviy tasavvurlari uchun shimoliy-janubiy o‘qi
bo‘ylab yo‘nalish eng xarakterli bo‘lib, shimoliy joylashuvi bilan bog‘liq bo‘lib,
shishgan yonbag‘irlarda yulduz shaklida joylashgan ilohiylashtirilgan begona
moddaning aholisi uni qayerdan kelishiga qiziqishgan. Xitoy imperatorining o‘zi
janub tomonga qarab yurush qilib, Podisbisinaga qo‘mondonlik qilishi kerak edi.
Qadimgi Yanoniyaga kelsak, bu yerda, Kofun davrida, qabrlarni asosiy nuqtalarga
yo‘naltirishning izchil tizimi ko‘rinmas edi (garchi Xitoy madaniyati uchun Svstning
yon tomonidagi qabrlarning yo‘nalishi juda muhim bo‘lsa ham). “Kodziki” va
“Nihon shiki” da eng ko‘p ko‘rsatiladigan yo‘nalishlar sharq va g‘arbiy, ya’ni
dunyoning asosiy gorizontal o‘qi bizni ushbu chiziq bo‘ylab o‘tadi. Sharqiy-Zanad
va Sinto marosimlari o‘rtasidagi ziddiyat eng muhim ahamiyatga ega edi.
Mamlakat qonunlarini qayta qabul qilish uchun bir nechta sabablar bor edi.
Birinchidan, Yamato sudi Xitoyning o‘yindan chiqishini mamlakatning yangilanishi
bilan bog‘liqligini ta’kidlashni istar edi, yanchicha Yaponiyaning hayot tarzi
madaniyatli ravishda tashkil etildi. Ikkinchidan, davlatni davom ettirishni, mamlakat
mustaqilligini va bularning barchasini ta’kidlashni maqsad qilgan, ammo
hukmdorlar Xitoy imperatorining saroyidan investitsiya olmaganligi sababli, ular
mamlakatni boshqarishda fikr bildirishga haqli emas edilar. O‘zlarining
qonunchiligi (masalan, Silla
4
bunday qonunchilikka ega emas edi), na boshqaruv
kengashining o‘z shiorlaridan foydalanish, na mamlakat nomini ruxsatsiz
o‘zgartirishga haqli emas edi. Tansk sudi bunga rozi bo‘lishga majbur bo‘ldi,
Yaponiya esa yigirma yilda bir marta o‘lpon to‘lashni o‘z zimmasiga oldi.
Uchinchidan, marosim sehrli funksiyadagi hukmron klanning pozitsiyalarini
mustahkamlash jarayoni ajdodlari hisoblangan - quyosh ma’budasi Amaterasu
(osmonni yorituvchi) mavqeini oshirishga olib keldi. Shu bilan bog‘liq holda butun
solaryum Naya semantikasi alohida ahamiyatga ega bo‘ldi. Shuni ta’kidlash kerakki
taxt vorisi quyosh nurlari bilan porlagan (takaterasu hi no miko) va taxtga
o‘tirishining o‘zi quyoshining merosi (amatsu hitsugi) deya ta’riflangan. Yoshida
Takashi tahririyatiga ko‘ra, Nihon nomi o‘sha paytda shu nomni qabul qilgan
hukmron klanning familiyasi. Yoshida Takashining so‘zlariga ko‘ra, bu familiya
quyosh chiqadigan mamlakat, quyosh o‘g‘li boshqaradigan marosim formulasining
qisqartmasi hisoblanadi.
Nihon shikining so‘zlariga ko‘ra, afsonaviy usta Jimmu o‘zining sharqiy
yerlarni egallashdagi mag‘lubiyatini quyidagicha izohlaydi: “Men Nebs
5
xudolarining xo‘jayiniman va dushman bilan jang qilsam, quyoshga qarab
burilaman. Bu osmon yo‘liga zid keladi. Shuning uchun orqaga chekinaman, kuchsiz
ekanligimni tan olaman. Keyin men vaqt o‘tishi bilan g‘alabani qo‘lga kiritaman”.
Buddizmda ham, Xitoyning diniy va falsafiy an’analarida ham Sharq Yaponiyadan
olgan keng ko‘lamli ma’noga ega emas. Yuqorida keltirilgan mifologik epizoddan
ko‘rinib turibdiki, yapon an’analari uchun sharq quyosh yo‘nalishi baxtsiz, umidsiz
mag‘lubiyat sifatida xarakterlanadi. Shuning uchun ham Yaponiya hukumati ushbu
sehrli konni Xitoy va Koreyaga yuborishining sabablaridan biri bo‘lishi ehtimoldan
yiroq emas, axir Yaponiyani koichineitdan qochish uchun sharq tomonga e’tiborini
qaratib turish kerak edi. Mamlakatning yangi nomining provokatsion xarakteri,
4
History of Chinese and Japanese Civilizations. Boston: Wadsworth Cengage Learning
5
История философской мысли Японии. Пер. с яп. М., 1991
shuningdek, Yamatoni sharq bilan bog‘laydigan xitoy xronikasi Suy-shu yozuvidan
ham bilvosita ko‘rinadi. “Quyosh chiqadigan yurtning Osmon O‘g‘li, quyosh botgan
mamlakatning Osmon O‘g‘liga xabar bilan murojaat qiladi”.
Odatda, bu epizod faqat Xitoy va Yaponiya hukumatlari maqomini
tenglashtirish sifatida qaraladi, ammo bizning fikrimizcha, Xitoy imperatorining
xayolparastligi ham ushbu formulaning Xitoyning “sredinos”
6
pozitsiyasini
e’tiborsiz qoldirishi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Yamato diplomatik maqomini
yaxshilashga urinishlar 7 - asr mobaynida davom etgan. Porsformsinos davrida
kuchlari yanada faollashadigan Amirliklarga nisbatan dafn marosimining maqsadi
nafaqat suveren Yamatoning nazorati ostidagi hududni bo‘rttirish edi. Bunday
geosiyosiy modelning xususiyatlaridan biri bu mstronoliaga qaramligini tan olgan
va shu odatiy o‘lponni olib kelgan barbar odamlar tomonidan markazni (Yamato)
o‘rab olish edi. 659 yildagi elchixona Tang imperatori saroyiga Emisidan bir erkak
va bir ayol olib kelinganida buning juda muhim ahamiyatga ega ekanligi ayon bo‘ldi.
Imperator Poslapiyki tomonidan so‘roq qilinganida, Emishi mamlakatning
shimoliy-sharqida yashagan, ular baxtli hayot kechirishga n (ular odatda go‘sht yeb
hayot kechirishadi) va o‘zlari uchun uy ham qurishgan. Toni lemo ro‘yxatdan
o‘tkazish, xayrixoh suveren Yamtoning kuchi hatto eng vahshiy barbarlarga ham
taalluqli. Shunday qilib, VIII asrning boshlarida boshqa nomdagi mamlakatni sotib
olish bilan birga Yaponya uzoq kelajakda etnik o‘zini o‘zi identifikatsiyalash uchun
zarur shart-sharoitlarni yaratgan. Davlat boshqaruv tizmi esa o‘zini o‘zi
identifikatsiyalash jarayoniga o‘tkazilgan. Lekin sharqiy Nihon amaliyoti shuni
ko‘rsatadiki: Yaponiyaning har ikkala nomi ham qadimdan mavjud bo‘lgan va ular
hozir ham mavjud, va “I” va “hon” ikkita ieroglifi ko‘pincha “Yamato” nomi bilan
bog‘liq deb aytiladi. Shunga qaramay, “Nihon” atamasidan foydalanish sohasi
kengayish tendentsiyasiga ega bo‘lganligi sababli, bundan keyingi nutqimizda biz
“Yaponiya” so‘zini ishlatamiz. Arxipelag aholisiga kelsak, O‘sha paytlar VIII asrda
ekanligini yodda tutish kerak. Yaponlarning o‘zlari orasida nihonjin atamasining
keng qo‘llanilishining boshlanishi faqat Meiji davriga tegishli. Ko‘rinishidan, faqat
6
https://www.insidejapantours.com/japanese-culture/religion/
shu vaqtdan boshlab yaponlarning o‘z-o‘zini anglashining asl shakli haqida gapirish
mumkin. Bundan tashqari, uni Yaponiya markaziga joylashtirish orqali Xitoy
tomonidan ishlab chiqilgan dunyoning geosiyosiy modelini yaratmoqchi bo‘lganligi
kelib chiqadi. Shuning uchun yapon xronistlari Yaponiyaga nisbatan o‘rta mamlakat
atamasini ham ishlatishgan. Ushbu o‘rta mamlakat atrofida madaniyatsiz
mamlakatlar va xalqlar o‘ragan. Ularning orasida bir necha gradatsiyalar bo‘lgan.
Xitoyning o‘zi Buyuklar, Tang mamlakati deb nomlangan va mamlakatning ish
kunlari toifasiga kirgan (o‘lpon olib kelganlik uchun bojlarni soliqqa tortish), Silla
va Bohay o‘lpon olib kelish majburiyatini olgan va uzoq SSSga yaqinlashishgan.
Qolganlari ham foyda olmagan ammo suveren ta’sirida bo‘lgan, ammo unga qaytish
imkoniyatiga ega bo‘lgan. Shuning uchun Yaponiyadagi forslar kikadzin deb
nomlanadigan muhr bilan muhrlangan. Ular barbarlar deb hisoblangan. Xayato
janubiy barbarlarga, emishilar esa Sharqqa shimoliy Xonsyu Tixi Oksanga
qaratilgan va Yaponiya dengizining qirg‘og‘iga tegishli bo‘lgan. Shuning uchun,
ularga nisbatan qarshi xarbiy kuchlari mavjud bo‘lgan. Ushbu kuch siyosati,
ayniqsa, Xonsyu shimolida qat’iy edi. Ushbu model Yaponiyaning turli
mintaqalarga nisbatan butunlay boshqacha tashqi siyosatini belgilab berar edi. Tang
imperiyasi Tennoning sivilizatsion ta’siriga tobe bo‘lmagan mamlakatlar toifasiga
kirgan bo‘lsa ham Yaponiya talab qilinadigan o‘lponni keltirar edi. Shu bilan birga
VII asrda Yapopiyada (Yamato) samoslar
7
har yili Kitsi yarim orolining davlatlarini
yuborish majburiyati bilan Xitoy imperatorining saroyiga Kitasmning elchilari bilan
uchrashishar edi. Va nihoyat alohida ozlarining mavqeiga erishishga muvaffaq
bo‘lishdi. Silla va Bohayga kelsak, Yaponiya ularni o‘zlarining irmoqlari deb
hisoblagan. Shuning uchun Yaponiyani boshqargan Elita xotirjamlik bilan Koreya
yarim orolida voqealar rivojini kuzatib bordi va u yerga qo‘shin yuborish masalasi
muhokama qilidi. VIII asr boshida hukmron klan bo‘lgan paytda butun hukumat
tizimining barqarorlashuvi avj ola boshladi. VIII asrda ko‘plab sud fitnalariga
qaramay, davlat va matbuot apparati ishlarining samaradorligi oshdi. Davlat
mafkurasi tizimida sintoizmning o‘rni ham (yaqin kelajakda uning roli oshish
7
https://www.insidejapantours.com/japanese-culture/religion/
tendentsiyasi ham mumkin bo‘lgan) alohida takidlanadigan bo‘ldi. U Elo
qonunchilik kodekslarida ham (GDS umummilliy kiptoist marosimlar ro‘yxati va
ularni o‘tkazish qoidalari ishlab chiqilgan), shuningdek, yodgorliklarning
rivoyatlarida ya’ni Kojiki va Nihon Shokining mifologik va lustra bilan yozilgan
xazinalarida ham aks ettirilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |