Nara davri iqtisodiyotining o‘ziga xos jihatlari

1.2. Yozma ma’lumotlar
Dunyodagi eng yaxshi sanoat tarmoqlardan biri bo‘lgan Direktsiyasida 
ko‘plab insonlar ko‘p mehnat qilishgan. Ular bajargan ishlarning aniq ko‘rsatkichiga 
kelsak, ular 772 - yil uchun to‘liq qoniqarli ma’lumotlarni saqlab qolishga erisha 
olgan. Keyinchalik ma’lumotlar Sakaehara Tovao tomonidan tahlil qilindi. Uning 
tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, ulamolar o‘rtasida ancha farq bor edi. Eng 
mehnatsevar va dangasaning o‘rtacha ko‘rsatkichi 50% gacha farq qilar edi. Agar 
yozuvchilar soni 50 kishini tashkil etishi kerak (aslida ularning soni ba’zida 100 
kishiga yetgan) degan shart qabul qilingan bo‘lsa, unda Syakyoning umumiy ishlab 
chiqarish hajmi 430 betni (190 000 belgi) tashkil etgan. Oyiga o‘rtacha 20 kunlik ish 
bilan (yiliga 240 kun) shuni ko‘rsatadiki, sutra kotiblari to‘plami 8600 sahifani (3 
800 000 belgi), yillik chiqishi esa 103 200 sahifani (45 600 000 belgi) tashkil etgan. 
Ushbu raqamlar ma’lumotlarimizga oydinlik kiritadi va VIII asrda yozma 
madaniyatni joriy etish faqat bitta davlat idorasining sa’y-harakatlari bilan amalga 
oshirilganligini isbotlab beradi. Ularning maqsadi davlat yozuvlari to‘g‘risida 
ma’lumot berish edi. Shu bilan birga, ushbu bo‘lim, aslida, yangi ma’lumotlarni 
yaratish bilan umuman shug‘ullanmagan. Uning yozuvchilari asosan yuborilgan 
ma’lumotni takrorladilar. Yangi ma’lumotlar boshqa davlat muassasalarida 
ro‘yxatga oluvchilar tomonidan tuzilgan bo‘lib, ularning shtatida ro‘yxatga 
oluvchilar (siso) bo‘lgan. Yozuvchining ko‘rinishi biz uchun asosiy ma’noga ega, 
chunki hujjatlarni tayyorlashning yakuniy bosqichida kotibning ishtirokisiz ularning 
hech biri taqdim etilishi mumkin emas edi. Qonunchilik kodekslariga binoan 
ularning istiqbol vazifalariga doimiy hujjatlar kiritilgan bo‘lib, ularni nusxalash, ijro 
etishni yakunlash va imzolash kabilarni bajarishgan. Kassalarni yig‘ish paytida 
byurokratik mashina hali ommalashgan holatda edi. Ulomolar asosan faqat palatalar 
(kan) va vazirliklarga (syo) tayinlangan. Grafigi yozuvchilarni nazarda tutmagan 
yagona palata - Samoviy va Yerdagi xudolar palatasi bo‘lgan.

---

VIII asrda sinto an’analari tabiatan og‘zaki bo‘lgan. Shu bilan birga, 
menejment, bo‘limlar, byurolar deyarli butunlay e’tiborsiz qoldirildi. Ammo, 
kodekslar ishlab chiqilgandan so‘ng, mahalliy oilalarda bolalar sonini ko‘paytirishni 
so‘rab murojaat qilishgan, bu esa hujjatlarning ko‘payib borayotganligidan dalolat 
berar edi. Shuning uchun yozma ma’lumotlarning o‘sish dinamikasini mo‘tadil 
saqlab turish uchun qonunchilik kodekslari va “Engisiki” bo‘yicha taqqoslash, 
ma’lumotlarini hisoblash mantiqan to‘g‘ri kelar edi. Shundan kelib chiqadiki 
Syakyojoda davlat xizmatidagi har bir kishi uchun bir xil yer hajmi ajratilgan va 
shundan keyin ma’lum bo‘ladiki, direktsiya ma’lumotlari markaziy va viloyat 
muassasalari tomonidan muassasalarda chiqarilgan yozma ma’lumotlarning hajmi 
bo‘yicha hisob-kitoblarni amalga oshirishga imkon beradi, chunki ma’lum shaxslar 
u yerda qoidalarga muvofiq xizmatda bo‘lgan. Albatta, sutralarni va byurokratik 
lokumsitni olib yuradiganlarning rabuti o‘ziga xoslik bilan muhrlangan. Shunday 
qilib, sutralarning shaxsiyati juda sekin sur’atda qurilishi kerak edi, chunki bu ish 
maxsus ishni talab qilar edi. Biz ko‘rib turganimizdek, pami ekvivalentiga nisbatan 
bag‘rikenglik belgilangan muasalalarda olib borilayotgan ishlar to‘g‘risidagi 
ma’lumotlarni ahamiyatsiz ravishda buzishi mumkin emas edi. Shunday qilib, VIII 
asrda sud tarkibida 152 ta ulamo faoliyat yuritar edi. Biz har bir kotib oyiga 20 kun, 
ya’ni yiliga 240 kun ishlagan degan taxmindan kelib chiqib shuni ayta olamizki, 
hukumat tomonidan ishlab chiqarilgan yozma ma’lumotlarning miqdori bizning 
taxminimiz bo‘yicha quyidagi raqamlar bo‘ladi. VIII asr uchun kuniga 5776,000 
belgi, oyiga 1,552,000 belgi va yiliga 138,624,000 belgini tashkil etgan. X asrning 
boshlari uchun tegishli raqamlar 1 482 000, 29 640 000 va 355 680 000 belgidan 
iborat.
Shu bilan birga, bizning hisob-kitoblarimizga qog‘ozdagi faqat markaziy 
muassasalarning “oq” hujjatlari kiradi. Ko‘plab mokkanlar haqidagi ma’lumotlar 
hajmi, viloyat ma’muriyatlari, xizmatlari va buddistlik muassasalari hujjatlari, 
shaxsiy yozuvlar, istiqbol va boshqalar hisobga olinmaydi. Buni IX asrning asosiy 
tarixiy manbasi – “Suku nihongi” tarkibidagi belgilar soni bilan taqqoslaylik. 
Bizning hisob-kitoblarimizga ko‘ra, bu taxminan 359 000 belgidan iborat. Shunday 

---

qilib, hatto VIII asrda ham faqat poytaxt rasmiylari tomonidan ishlab chiqarilgan 
ma’lumotlarning hajmi 95 yilni qamrab olgan voqealarni yorituvchi xronika 
hajmidan ham oshib ketdi. Bu, xususan, yozma ma’lumot ishlab chiqarishda davlat 
apparati ishining qanchalik faol bo‘lganligini va uning ahamiyatsiz qismini (atigi 
0,003%) hozirda bizning ixtiyorimizda ekanligini ko‘rsatadi. Albatta, bu raqam 
mutlaqo aniq emas. Ba’zi hujjatlar bir necha nusxada qayta yozilgan, ba’zilari, 
ehtimol, istiqbol xatolari yoki boshliqlar tomonidan qilingan o‘zgarishlar tufayli 
ma’lum qismini bir necha bor qayta yozishga to‘g‘ri kelgan. Tarix tarixchiga 
intellektual qiyinchilik tug‘diradi, u rasmni faqat tuvalda qolgan bir nechta nuqtadan 
tiklashga majbur bo‘ladi. Shtat majburiy teskari aloqa tizimiga ega edi. Shu sababli, 
sud tomonidan ishlab chiqarilgan hujjatlarning muhim qismi viloyat 
ma’muriyatining javob berish jarayoni talab qilinadigan buyruqlar ekanligini, ular 
aloqa jarayoni uchun markazning vositachi sherigi sifatida foydalanilganligini va u 
yerga yuborilgan asosiy ma’lumotlar to‘planganligini unutmasligimiz kerak. (idora 
shtatlari, okrug okruglari aholini ro‘yxatga olish uchun maxsus lavozimi 
tayinlamagan, uning vazifasini boshqa mansabdor shaxslar bajargan, qishloq 
darajasida ham hisobchilar yo‘q bo‘lgan). 
Davlat maktablarida mansabdor kadrlarni tayyorlashning yaxshi ishlab 
chiqilgan tizimida juda ko‘p sonli savodli odamlar yetishtirildi. Ko‘rinib turibdiki, 
ularning soni hatto davlat apparati ehtiyojlaridan ham oshib ketdi. Qonunchilik 
kodeksiga binoan barcha qoidalar to‘rt toifaga bo‘lingan. Agar VIII asrning 
boshlarida Taiho ritsuryo to‘plamidagi viloyatlarning sonini taxminan 61 ta atrofida 
bo‘lgan. Keyinchalik ularning soni 68 taga yetdi. Har bir subvensiya 
tashuvchilarining soni, 8-asrning qonunchilik qoidalariga ko‘ra, uchta bo‘lgan, ya’ni 
dastlab cho‘kish darajasiga qarab, miqdori taxmin qilingan u yerdan chiqarilgan 
ma’lumotlar bir-biriga o‘xshash bo‘lgan. Chikuzen viloyatida Saykaydo ishlari 
bo‘yicha Glavos hokimlari bo‘lgan. Mamlakatning janubi-g‘arbiy qismidagi 9 ta 
viloyat: Tikulzon, Chikugo, Buizop, Bushgo, Xilzen, Xigo, Xyuga, Oosumi, 
Satsuma, Iki, Tsusimalardan iborat bo‘lgan. Shunday qilib, ma’lum bo‘lishicha, 
poytaxtdan tashqari viloyatlarda 203 kishi bor edi, bu Naradagi istiqbollar bilan 

---

taqqoslanganda biroz ko‘proq edi. Ehtimol, bu viloyatda aytilgan ma’lumotlarning 
taxminan markazdagisi hajmiga mos kelishiga dalildir. VIII asr davomida 
cho‘chqalar soni bir necha bor o‘zgargan. Turli viloyatlarda ish hajmi turlicha 
ekanligi aniq edi. 724 yilda katta viloyatlarga to‘rttadan ro‘yxat berildi, ularning har 
biri yuqori o‘rta va kichik ( kichik ro‘yhat ikkitadan) turlarga bo‘lindi. 766-yilda 
vakolatli mutaxassislarning yetarlicha ko‘pligi e’lon qilindi, ammo jadvalning holati 
ularning sonini ko‘paytirishga imkon bermas edi. Shu munosabat bilan har bir 
viloyatdagi kotiblar soni ikkitadan ko‘paytirildi.
779-yilda ulamolar shtati biroz qisqartirildi va endi viloyatlarning tegishli 
toifalari uchun besh, to‘rt, uch va ikkitani tashkil etdi. Bu yakuniy qaror edi va 
“Engisiki” ga ko‘ra yozuvchilarning viloyat va axborot jarayonlari soni 779-yilgi 
farmon ma’lumotlari bilan birlashtirildi. Shu bilan birga, Dazayfu ne haqida 
ma’lumotlar janubi-g‘arbidagi faktli dalillar bilan bog‘liq holda berilgan. Shunday 
qilib, 68 viloyatda 256 kotib bor edi, bu ularning poytaxtdagi sonidan sezilarli 
darajada kam. Ma’lum bo‘lishicha, markazda ham, mahalliy joylarda ham 
yozuvchilar sonining ko‘payishi bilan ularning soni poytaxtlarda (256,6%) va 
viloyatlarda (126, 1%) ancha ko‘paygan. Bundan xulosa qilishimiz mumkinki, 
yozma ma’lumotlarning asosiy o‘sishi poytaxtlarning o‘zida sodir bo‘lgan. Trulioga 
hukumatning shaxsiy funktsiyalari qayerda tugashi va faqat fiziologik ehtiyojlar 
kuchga kirishini aniqlash kifoya, ammo har holda, suveren va uning oilasi bilan 
bog‘liq bo‘lgan muassasalarning vazifalari shuni ko‘rsatadiki, ulamolar soni 
ko‘paygan. Tsar saroyi vazirligi xodimlari Kunaylar 10 tadan 68 tagacha o‘sdi 
(680%), Sabongkan va Ubonkan 10 tadan 18 tagacha (180%), Tyu musho 20 tadan 
72 tagacha (360%), Shikibusho 26 tadan 28 tagacha (107,7%) , Jibuss: 14 tadan 22 
tagacha (157%), Mimbusho 10 tadan 16 tagacha (160%), Ookurasho: - 6 tadan 24 
tagacha (400%), tadqiqotga ko‘proq odam jalb qilingan. Kelajakda Xeyanda poytaxt 
bo‘lganda ko‘proq ma’lumot poytaxtning o‘zida ishlab chiqarilgan, ammo shu bilan 
birga, barcha ma’lumotlar u yerda ishlatilgan. Ma’lumot beruvchi ham, oluvchi ham 
Xeyanda yoki eng yaqin mahallada bo‘lgan. Ushbu bayonot, shubhasiz, ba’zi 
odamlar tomonidan qabul qilinadi, ammo, boshqa tomondan, bu kosmik siqishning 

---

muntazamligi jamiyat hayotining turli sohalarida, asosan madaniyatda ko‘rinar edi. 
Tang qolgan Xitoy, Silla, Bohayga jo‘natmalarni to‘xtatdi.
Yo‘l infratuzilmasi pasaygan, soliq tushumi yomonlashgan edi. RSDK 
poytaxtining aristokrat aholisi chegaralarni tark etishayotgan edi. Ularning she’riy 
va nasriy asarlari ochiq joylardagi sarguzashtlardan ko‘ra o‘z uylarini afzal 
ko‘rganliklarini dalolat beradi. Nara davridan farqli o‘laroq, ular uzoqni ko‘ra 
oladigan bo‘lib qolishgan edi. Ular uy binolari, saroy devorlari, Xeyan chegaralari 
ortida nima bo‘layotganini ko‘rmadilar. Ijtimoiy makon ham cheklanib borayotgan 
edi va hissiyotlarning ko‘tarilishi davlatning taqdiri bilan bog‘liq bo‘lgan, bir 
muncha bo‘g‘ilib yotgan dunyodagi ristokratlarga tarqalayotgan edi. Axborotlarning 
poytaxtlarda to‘planishi yorqin aristokratik madaniyatni shakllantirishning eng 
muhim sharti edi, ammo barcha mamlakatlardagi mamlakat, oziq-ovqat va 
ichimliklar shoxobchalari va qishloqlar asosan markaz nazorati ostida bo‘lmagan. 
Heyan davrida oldingi davrning yuqori darajada markazlashgan holatini tashkil etish 
to‘xtab qolgan edi. Axborot-kommunikatsiya jarayonlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar 
“ritsuryo davlati” institutlari siyosiy qayta aloqa tizimiga aylanganligini ko‘rsatadi. 
Va tizimlarning umumiy nazariyasidan ma’lum bo‘lganidek, bunday shakllanishlar 
parchalanishga moyildir, bu samurassv sinfining hokimiyat tepasiga kelishi bilan 
vmsst davlatchilik bilan sodir bo‘lgan narsa “Ritsuryo davlati” doirasida 
yozuvlardan keng foydalanilganligiga va Xitoydan meros qilib olingan 
savodxonlikka bo‘lgan ehtiromga qaramay, g‘oyaning o‘zi shundaki, donolik va 
bilim ijtimoiy ta’minot tizimi asosida hamma uchun asos bo‘lib xizmat qilishi 
mumkin edi. 
Yaponiyada qabul qilingan nslarning keng tarqalishi avj oldi. Yaponiya 
jamiyati Xitoy jamiyatiga qaraganda ancha yopiq bo‘lib chiqdi va rasmiy lavozimni 
egallash uchun tanlov sinovlari tizimi u yerda hech qachon katta ahamiyatga ega 
bo‘lmagan, chunki asosiy ijtimoiy ahamiyatga ega parametr doimo saqlanib qolgan. 
Imtihonlarni muvaffaqiyatli topshirganidan keyin ko‘p yillar davomida poytaxtdagi 
amaldorlar maktabini bitirganlar knyazlarning "xizmatida" bo‘lishgan va sud 
unvoniga ega bo‘lishmagan. Odatiy narsa, ularga o‘ttiz yillik norozilik xizmatidan 

---

keyin 6-darajali kichikni berish edi. Agar Kitasda 1-rapga mansabdor shaxslar 
voyaga yetganidan keyin 7-darajali kichik darajani olgan bo‘lsa, Yaponiyada ular 5-
darajali kichik darajani, ya’ni sudda lavozimni egallashiga ishonish mumkin emas 
edi. Yaponiya madaniyati ijtimoiy pastki qatlamlar tomonidan yaratilgan odamning 
shaklidan ancha yiroqda edi - bunday donolikning asosiy shartlaridan biri bu 
ro‘yxatning aristokratik kelib chiqishi edi.