Namangan pedagogika kolleji

Realistik baho shaxsni o‘rab turganlar – ota-ona, yaqin qarindoshlar,pedagog va murabbiylar, qo‘ni-qo‘shni va yaqinlarningo‘rinli va asosli baholari, real, samimiy munosabatlari mahsulibo‘lib, shaxs ushbu munosabatlarni ilk yoshligidanoq xolis qabulqilishga, o‘z vaqtida kerak bo‘lsa to‘g‘rilashga o‘rgatilgan bo‘ladi.Bunda shaxs uchun ibratli hisoblangan insonlar guruhi – referentguruhning roli katta bo‘ladi. Chunki, biz kundalik hayotdahammaningfikri va bahosiga quloq solavermaymiz, biz uchunshunday insonlar mavjudki, ularning hattoki, oddiygina tanbehlari,maslahatlari hamda maqtab turib bergan tanbehlari hamkatta ahamiyatgaega. Bunday referent guruh real mavjud bo‘lishi(masalan, ota-ona, o‘qituvchi, ustoz, yaqin do‘stlar) yoki noreal,xayoliy (kitob qahramonlari, sevimli aktyorlar, ideal) bo‘lishimumkin. Shuning uchun yoshlar tarbiyasida hamda real jamoadagiodamlarga maqsadga muvofiq ta’sir yoki tazyiq ko‘rsatishkerakbo‘lsa, ularning etalon, referentguruhini aniqlash kattatarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘ladi.Shunday qilib, o‘z-o‘ziga baho sof ijtimoiy hodisa bo‘lib,uning mazmuni va mohiyati shaxsni o‘rab turgan jamiyatnormalariga, shu jamiyatda qabul qilingan va e’zozlanadiganqadriyatlarga bog‘liq bo‘ladi. Demak, o‘z-o‘zini baholash o‘z-o‘zini tarbiyalashning muhim mezonidir. O‘z-o‘zini tarbiyalash omillari va mexanizmlariga esa quyidagilar kiradi:
●o‘z-o‘zi bilan muloqot (o‘zini konkret tarbiya obyekti sifatida
idrok etish va o‘zi bilan muloqotni tashkil etish sifatida);
●o‘z-o‘zini ishontirish (o‘z imkoniyatlari, kuchi va irodasiga
ishonish orqali, ijobiy xulq normalariga bo‘ysundirish);
●o‘z-o‘ziga buyruq berish (tig‘iz holatlarda o‘zini qo‘lga
olish
va maqbul yo‘lga o‘zini chorlay olish sifati);
●o‘z-o‘ziga ta’sir (ijtimoiy normalardan kelib chiqqan holda
o‘zida ma’qul normalarni shakllantirish);
●ichki intizom – o‘z-o‘zini boshqarishning muhim mezoni,
har doim har yerda o‘zining barcha harakatlarini muntazamravishdatuzatib boorish.
Shaxs kishining hayot kechirishi sharoitlarida, faoliyati,mehnat qilishi, o‘qish jarayonida shakllanadi. Shaxsning shakllanishijarayonlarida guruh va jamoalarda amalga oshiriladiganta’lim-tarbiya yetakchi o‘rin egallaydi. Shaxsning shakllanishiikki xil ma’noda qo‘llaniladi:
1. Shaxsning shakllanishi uning rivojlanishi, ana shu rivojlanishjarayoni va uning natijasi ekanligi. Bu ma’no shaxs shakllanishigapsixologik yondashuv hisoblanadi. Uning vazifasibiror maqsadga qaratilgan tarbiyaviy ta’sirlar o‘tkazish sharoitidarivojlanayotganshaxsda nimalar mavjudligini (mavjudbo‘lgan, tajriba yo‘li bilan aniqlanadigan, namoyon bo‘ladigan)va nimalar bo‘lishi mumkinligini aniqlashdan iboratdir. Psixologiyama’lum jamoadagikonkretinsonlarda shaxsiy fazilatlarshakllanganliginingboshlang‘ich darajasini, ma’lumta’sirlarning natijasini, nimalar shakllandi-yu, nimalar vazifabo‘lib qolganini, qaysi o‘zgarish bola shaxsining shakllanishigasamarali ta’sir etdi yoki samarasiz bo‘lganini, qanday qiyinchiliklargaduch keldi-yu, qanday yutuqlarbo‘lgani va boshqalarni aniqlaydi.
2. Shaxsni maqsadga yo‘naltirilgan tarzda tarbiyalash sifatidashakllantirish. A.S. Makarenko bu jarayonni «shaxsni loyihalash» deb atagan. Bu pedagogik yondashuv shaxsni jamiyattalablariga javob beradigan bo‘lishi uchun nimalar qilishva qanday qilib shakllantirishkerakligini aniqlash zarur debhisoblaydi. Pedagogikatarbiya jarayonida nima shakllantirilgan bo‘lishi kerakligini aniqlaydihamda o‘z usul va vositalarinitavsiya qiladi. Shaxsni shakllantirishda pedagogik va psixologikyondashuvni aralashtiribyuborib bo‘lmaydi. Turli davlat dasturlari,xususan «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da, «Bolajon» davlat dasturida belgilangan vazifalar o‘qituvchi-murabbiylar e’tiborini bolalarda mavjud bo‘lgan shaxs xislatlariga emas, balki shakllantirish lozim bo‘lgan xislatlarga qaratadi. Bu ikki yondashuv aynan bir-biriga o‘xshamasa ham lekin bir-birini to‘ldiruvchi birlikni tashkil etadi. Inson shaxsining rivojlanishi to‘rt manbaga: irsiyat, ijtimoiy muhit, ta’lim-tarbiya, shaxsiy faollikka bog‘liqdir. Har bir odam o‘ziga xos ijtimoiy muhitda, ma’lum oilada, odamlar orasida yashaydi. Tug‘ilgan kunidanoq atrofidagi odamlar bilan ma’lum ijtimoiy munosabatlarda bo‘ladi. Uzoq davom etadigan bu munosabatlarning hammasi shaxsning xulq-atvoriga ta’sir etadi. Yoshlik chog‘idanoq atrofidagi odamlarning fazilatlarini (mehnatsevarlik, halollik, rostgo‘ylik va aksi) o‘zlariga singdirib boradilar. Bu xususiyatlar keyinchalik shaxsiy sifatlarga aylanib qoladi.Inson shaxsining tarkib topishiga tashqi ijtimoiy muhitning ta’siri haqida gap borar ekan, shuni ko‘rsatib o‘tish kerakki, ayrim g‘ayritabiiy hodisalar inson shaxsining tarkib topishiga tashqi muhit ta’sirining hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligini to‘la tasdiqlaydi. Bunda, ayrim tasodifiy hollarda odam bolalarining yovvoyi hayvonlar muhitiga tushib qolishi hodisasi nazarda tutiladi. Masalan, 1920-yilda Hindistonda, Kalkutta shahrining g‘arbiy-janubiga joylashgan Midnapura shaharchasi yaqinidagi o‘rmonzorda doktor Sing ona bo‘ri va uning bolalari bilan birga chopib yurgan ikkita odam bolasini ko‘rib qoladi. Odam bolalari xuddi bo‘ri bolalari kabi to‘rt oyoqlab yugurib yurar edi. Doktor Sing bo‘ri uyasini topib, bolalarni olib keladi. Ularning ikkisi ham qiz bolalar bo‘lib, bittasi yetti- sakkiz yoshlar, ikkinchisi ikki-uch yoshlar chamasida edi. U bolalarning biriga Amala, ikkinchisiga Kamala deb nom beradi. Bu nodir hodisada shu narsa juda xarakterliki, bolalar yoshlikdan boshlab bo‘rilar muhitida yashaganliklari tufayli tashqi ko‘rinishlari odam qiyofasida bo‘lsa ham, butun fe’latvorlari va xatti-harakatlari bo‘rilarga o‘xshab qolgan edi. Bu hodisa odamning shaxs sifatida tarkib topishi uchun eng avvalo insoniy muhit, ya’ni ijtimoiy muhit bo‘lishi shartligini to‘la tasdiqlaydi. Oila va maktab tomonidan amalga oshiriladigan ta’lim-tarbiya jarayoni shaxsning shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda oiladagi tarbiya ishlari ta’lim-tarbiya muassasalari ishlari bilan birga davlat tomonidan belgilangan dastur asosida berilmoqda. Uzoq muddat davomida bolaga beriladigan ijtimoiy ta’lim- tarbiya bolaning butun psixik taraqqiyotiga, unda shaxsiy psixologik xislatlarning tarkib topishiga ta’sir qilmay qolmaydi. Ta’lim muassasalarida fanlararo uzviy ravishda uzluksiz beriladigan ta’lim-tarbiya ishlari bolalarda ma’lum bilim, malaka va ko‘nikmalarni hosil qiladi. Ota-onalar va o‘qituvchilarning vazifasi bolalarni faollik ruhida tarbiyalashdan iboratdir. Bu faollik avvalo ularning jamiyat manfaatlari yo‘lida qiladigan ongli mehnatida ko‘rinishi lozim. Ta’lim-tarbiya natijasida bolalarning bilim, malakasi, qiziqish va e’tiqodlari, dunyoqarashlari o‘rtasida ma’lum umumiylik yuzaga keladi. Odamga tug‘ma ravishda beriladigan nasliy xususiyatlar inson shaxsining tarkib topishiga yordamchi manba sifatida ta’sir etadi. Ular imkoniyatlar tarzida beriladi. Bu layoqatlar qulay sharoitdagina ro‘yobga chiqishi mumkin. Bunday nasliy imkoniyatlarning amalga oshishi, ya’ni ro‘yobga chiqishi uchun albatta ma’lum sharoit kerak. Agar tegishli qulay sharoit bo‘lmasa, imkoniyat tarzidagi nasliy xususiyatlar sekin-asta so‘nib, oqibat natijada yo‘q bo‘lib ketadi
Mavzu yuzasidan savollar

1. 
   O’z-o’ziga past baho beruvchi insonlar qanday kayfiyatda bo’ladilar
   
2. 
   O’z-o’zini tarbiyalash omillari va mexanizmlariga nimalar kiradi?
   
3. 
   A.S.Makarenko “shaxsni loyihalash” deganda nimani tushunasiz?
   

Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   Shavkat Mirziyoev "Milliy taraqqiyot yo'limizni qat'iyat bilan davom ettirib,yangi bosqichga ko'taramiz" Toshkent – "O'zbekiston"-2018.
   
2. 
   E.G’oziyev. “Psixologiya” Darslik. “O’qituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi. Toshkent-2008.
   
3. 
   S.X.Jalilova, S.M.Aripova. Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi. O’quv qo’llanma. Toshkent-Faylasuflar-2013, 2017