Namangan muxandislik texnologiya instituti

6. Iqtisodiy tahlilda o’rtacha miqdorlardan foydalanish
Iqtisodiy tahlilda xususiydan umumiyga, tasodifdan qonuniyatga o’tishda mutlaq, nisbiy ko’rsatkichlar bilan birgalikda o’rtacha miqdorlar asosida voqeliklarni o’rganish ham muhim rol o’ynaydi. CHunki, ushbu usulda bir xil turdagi yal’i, yahni ko’’ sonli iqtisodiy voqeliklar matematik hisob-kitoblar bilan yagona o’rtacha miqdorga keltiriladi. Bu jarayonda bir turdagi yal’i voqeliklarni o’ziga xos xususiyati hamda jihatlariga jiddiy ehtibor qaratiladi. CHunki, voqeliklarni har tomondan bir xil bo’lishi bu borada kelib chiqishi mumkin bo’lgan tasodifiy holatlarni oldini oladi. Natijada, o’rtacha miqdorlarning aniqligi yanada oshadi. O’rtacha miqdorlarni keltirib chiqarishda zaruriyat yoki talabga ko’ra turli xil hisob-kitob shakllari – o’rtacha arifmetik, o’rtacha kvadratik, o’rtacha xronologik, o’rtacha geometrik va shu kabilardan foydalaniladi. Bir turdagi ko’’ sonli voqealarni o’rtacha miqdori va ularni o’zgarishini bilish o’rganilayotgan iqtisodiy jarayonlar rivojlanishining umumiy yo’nalishi hamda qonuniyligini aniqlashda muhim ahamiyatga ega.
IT da turli o’rtacha miqdorlar qo’llaniladi. Ular quyidagilardir (16-jadval):
16-jadval
Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan o’rtacha miqdorlar

O’rtacha arfimetik (Oddiy)		X voqeliklar bir yoki teng marta takrorlangan ‘aytda qo’llaniladi. Misol uchun, ishchilarning (N) o’rtacha ish haqini (X) to’ish.
O’rtacha arfimetik (Tortilgan)		X1 voqelik bir necha marta (F1) takrorlansa, ular o’zaro ko’’ marta qo’shib hisoblanmay, takrorlanish miqdoriga X1F1 ko’’aytirilib to’iladi. Natijani esa takrorlanishlar (∑F) soniga bo’linadi. Misol uchun, 20 kishining (F1) har biri 50 kg dan ‘axta (X1) terdi, 40 kishi (F2) esa 60 kg. dan ‘axta (X2) terdi. Har bir kishi o’rtacha qancha ‘axta terganligi aniqlanadi.