Namangan muxandislik texnologiya instituti

Korxo-nalar-ning nomeri	Joriy likvidlik koeffitsi­enti	TMZ ning aylanuv-chanlik koeffi-tsienti	Joriy aktivlar rentabelli-gi, %			Moliyaviy mustaqillikkoeffitsienti
O’z ka’ita-lining TMZ dagi ulushi, %
1	1,8	3,2		22	0,75		16
2	2,0	2,5		26	0,62		26
3	1,5	2,8		25	0,55		25
4	1,7	2,6		38	0,68		30
5	1,4	2,7		16	0,58		0
Solish-tirma koeffi-tsient (K)	1,0	1,5		2,0	1,3		1,6

2-bosqich. Boshlang’ich mahlumotlar jadvalida har bir grafda maksimal element aniqlanadi va birlik sifatida qabul qilinadi. Keyin esa bu grafning barcha elementlari (a_ij) etalon korxonaning - (max a_ij) maksimal ele­mentiga bo’linadi. Natijada jadvalda keltirilgan matri­tsa standartlashtirilgan koeffitsientlar (x_ij) hosil qilinadi:

X_ij=a_ij / max a_ij
9-jadval
Standartlashtirilgan koeffitsientlar matritsasi (X_ij)

Korxo-nalar-ning nomeri	Joriy likvidlik koeffitsi­enti	TMZ ning aylanuv-chanlik koeffi-tsienti	Joriy aktivlar rentabelli- gi, %	Moliyaviy mustaqillikkoeffitsi-enti	O’z ka’ita-lining TMZ dagi ulushi, %
1	0,9	0,914	0,579	1,0	0,457
2	1,0	0,714	0,684	0,826	0,743
3	0,75	0,800	0,658	0,733	0,714
4	0,85	0,743	1,0	0,907	0,857
5	0,70	0,771	0,421	0,773	0

Etalon korxona odatda bir sohaga oid turdosh obhektlar majmuaviyligidan shakllanadi. Biroq bu etalon korxonani faoliyatning turli sohalariga oid korxonalar majmuasidan tanlash imkoniyatlarini istisno qilmaydi, chunki ko’’lab moliyaviy ko’rsatkichlar turdosh xo’jalik yuritish subhektlari uchun ham taqqoslanuvchan sanaladi.
Agar iqtisodiy tomondan ko’rsatkichning minimal qiymati yaxshi ahamiyat hisoblansa u holda hisoblash shkalasini o’zgartirish lozim.
3-bosqich. Koordinat matritsaning barcha elementlari kvadratga ko’tariladi. Agar masala ko’rsatkichlarning turli salmog’ini hisobga olgan holda yechilsa, olingan kvadratlar mutanosib solishtirma koeffitsientlar kattaliklariga belgilangan eks’ert yo’li bilan ko’’aytiriladi (R), so’ngra olingan natijalar qatorlar bo’yicha joylanadi ( 10-jadval):



10-jadval
Korxonalar faoliyati qiyosiy reyting baholash natijalari

Korxona-larning tartib raqami	Ko’rsatkichlar nomeri						O’rni
	1	2	3	4	5	Rj
1	0,810	1,252	0,670	1,3	0,334	4,366	IV
2	1	0,765	0,936	0,887	0,883	4,471	III
3	0,562	0,960	0,866	0,698	0,816	3,902	V
4	0,722	0,828	2,0	1,068	1,174	5,792	I
5	0,490	0,891	0,354	0,776	0	2,511	VI

4-bosqich. Olingan reyting baho (R_j)ranjir bo’yicha joylanadi va har bir korxonaning reytingi aniqlanadi. Bu holda eng katta summaga mos kelgan korxona birinchi o’rinni oladi.

Ko’rib chiqilgan ko’’ o’lchovli qiyosiy tahlil metodikasining afzalligi shundaki, u korxonaning ishlab chiqarish-moliyaviy faoliyati kabi murakkab hodisani baholashda kom’leks ko’’ o’lchovli yondashuvga tayanadi, barcha raqobatdosh korxonalar real yutuqlarini va ularning etalon korxona- ko’rsatkichlariga yaqinlik darajasini hisobga oladi.


4. Ko’rsatkichlarni taqqoslanma ko’rinishga keltirish usullari

Tahlilda rioya qilish muhim shartlardan biri — ko’rsatkichlarning taqqoslanuvchanligini tahminlashdir. CHunki, faqat sifat jihatidan bir xil kattaliklarni qiyoslash mumkin.

Ko’rsatkichlarning taqqoslanuvchan emasligi turli sabablarga ko’ra kelib chiqishi mumkin: turli narxlar mavjudligi, faoliyati hajmi; struktur­i o’zgarishlar; mahsulotlar sifati bir xil emasligi; taqqoslanayotgan ko’rsatkichlar uchun tanlangan vaqt kesimi har xilligi; faoliyatning bir xil bo’lmagan boshlang’ich sharoiti (texnik, tabiiy, iqlim va b.); ko’rsatkichlarni hisoblashning usullari turlichaligi; korxonaning hisob siyosatining o’zgarishi bilan va b. O’rganilayotgan ko’rsatkichlar taqqoslanuvchanligini tahminlash uchun yuqorida sanalgan omillar bo’yicha ularning yagona bazaga olib kelish zarur.
Birinchi navbatda barcha qiymat ko’rsatkichlarning kattaligiga tahsir ko’rsatuvchi (ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar qiymati, tushum, tannarx, foyda, material xarajatlari hajmi, zaxiralar, asosiy vositalar va b.) inflyatsiya bilan aloqadorlikda narx o’sishini ehtiborga olmoq zarur. Ushbu omilning tahsirini xolislantirish uchun, taqqoslanayotgan ko’rsatkichlar bir xil narxda ifodalanadi.
Misol uchun, yal’i mahsulotlar chiqarish taqqoslanuvchanligini tahminlash uchun uning hisobot va bazis davrlardagi fizik hajmi v bazis davr narxlarida ifodalanadi:

bu yerda q_x va q₀ — i- ko’rinishdagi mahsulotlarning mos ravishda hisobot va bazis davrlardagi ishlab chiqarishning miqdor hajmi;

r₀ — i- ko’rinishdagi mahsulotlarning bazis davrdagi narxi.
Bizning misolimizda (11-jadval) haqiqatdagi yal’i mahsulotlar chiqarishning o’sishi quyidagiga teng:


%
Agar u turli qiymatli baholashni ehtiborga olmay aniqlansa, u holda o’sishning orttirma ko’rsatkichini olamiz:

11-jadval

Mahsulot ishlab chiqarish hajmi

	O’tgan davr			Hisobot davr			Hisobot davri uchun bazis davr narxlarida ishlab chiqarish hajmi
	miqdor, dona	narx , so’m	summa, ming so’m	miqdor, dona	narx, so’m	summa, ming so’m	miqdor, dona	narxi, so’m	summa, ming .so’m
A	10 000	27,25	272,5	12 000	30	360	12000	27,25	327
B	5000	37,50	187,5	6000	39	234	6000	37,50	225
V	20000	25,50	510,0	20000	28	560	20000	25,50	510
va b.
Jami	—	—	970,0			1154,0			1060,0

Korxonaning faoliyat ko’lamidagi o’zgarishlar tufayli ko’’lab ko’rsatkichlar o’zaro taqqoslanmas bo’lishi mumkin. Misol uchun, agar hisobot yili mahsulot ishlab chiqarish xarajati summasini bazis davrdagi mazkur ko’rsatkich (∑q₀G’₀ + a₀) bilan taqqoslasak, u holda ushbu ko’rsatkichlarning farqlanishi nafaqat mahsulotlar tannarxi darajasini o’zgarishi bilan, balki hajmidagi mahsulot ishlab chiqarish miqdori o’zgarishlari bilan ham shartlangan bo’ladi. Xarajatlarni taqqoslanuvchan ko’rinishga olib kelish uchun hajmli omillar tahsirini xolislantirish zarur.


14-jadval
Mahsulot ishlab chiqarish hajmi va strukturasi

Mahsulotlar turi	Baho, so’m	Mahsulot ishlab chiqarish hajmi, dona.		Mahsulot-ning egallagan salmog’i,%		Mahsulot ishlab chiqarish hajmi, ming so’m.			Farqi (+;-)
		Biznes reja	Hisobot yili	Biznes reja	Hisobot yili	Biznes reja	Qayta hisoblangan mahsulot	Hisobot yili
1	2	3	4	5	6	6	7	8		9
	‘0	Q0	Q1	S0	S1	Q0’0	ΣQ1’0S0/100	Q1’0		8-7
A	30	5000	5300	22,3	22,6	150000	156813,6	159000		2186,4
B	20	7800	7940	34,8	33.8	156000	163142,4	158800		- 4342,4
S	15	9600	10200	42,9	43.5	144000	150836,4	153000		2163,6
Σ	x	22400	23440	100	100	450000	470792,4	470800		7,6

Bu yerda: q’—mahsulot ishlab chiqarishning umumiy hajmi;

s— umumiy ishlab chiqarishda i- ko’rinishdagi mahsulotlarning solishtirma salmog’i ;
‘, — i- ko’rinishdagi mahsulotlar narxi.

Keltirilgan misolda (14-jadval) ishlab chiqarish strukturasi o’zgardi va uning tahsirida A va S mahsulotlar ulushi ortdi, B mahsulot esa kamaydi, natijada mahsulot ishlab chiqarish hajmi qiymat ifodasida 7,6 ming so’mga ortdi. Bu korxonaning faoliyatining yanada obhektiv bahosi, chunki mehnat sig’imi bo’yicha uchchala mahsulot ham bir xil.

Iqtisodiy tahlilda ko’rsatkichlarni taqqoslash uchun turli usullardan foydalaniladi. Misol uchun, mutlaq kattalik o’rniga o’rtacha yoki nisbiy kattaliklarni qo’llab qator hollarda ko’rsatkichlarning taqqoslanuvchanligiga erishish mumkin. Korxonalarning ishlab chiqarish bazasini hisobga olmasdan mahsulot ishlab chiqarish hajmi, foyda summasi va b. mutloq ko’rsatkichlarni qiyoslash mumkin emas. Lekin, mutloq kattaliklar o’rniga nisbiy, misol uchun, bir ishchi tomonidan ishlab chiqarigan mahsulot, aktivlarning ming so’miga to’g’ri keladigan foyda summasi va shu kabilar. Ushbu holda bunday taqqoslash butunlay to’g’ri sanaladi.
Iqtisodiy tahlilda ko’rsatkichlarning taqqoslanuvchanligini tahminlash uchun tuzatish koeffitsientlari ham keng qo’llaniladi qo’llaniladi. Xususan, ko’rsatkichlarning metodik nomutanosibligiga nisbatan ehtiborli bo’lish lozim. U nafaqat taqqoslash natijalarini, balki umuman voqelik mahnosini o’zgartirib yuborishi mumkin. Misol uchun, fond qaytimi asosiy vositalarning jami summasi bo’yicha, ishlab chiqarishga mo’ljallangan asosiy vositalar bo’yicha yoki faqat ularning aktiv qismi bo’yicha hisoblanishi mumkin. SHuning uchun, xulosalar to’g’riligini tahminlash uchun ularni hisoblash me­todikasi bo’yicha ko’rsatkichlar bir xilligiga erishish lozim.
Ko’rsatkichlarni taqqoslashda ularning taqqoslanuvchanlik bo’yicha tabiiy-iqlim sharoitarini tahminlash juda muhim. Xususan bu qishloq xo’jaligi uchun juda dolzarb masala sanaladi. Korxonalarning turli tabiiy-iqtisodiy zonalarda bo’lishi mahsulot yetishtirishga, vaqtinchalik va doimiy xarajatlar darajasiga, mahsulotlar mehnat sig’imi va boshqalarga jiddiy tahsir ko’rsatadi. SHu omil bo’yicha ko’rsatkichlarning taqqoslanuvchanligini tahminlash uchun iqlimiy va hududiy xususiyatlar bilan shartlangan ko’rsatkichlarning o’sish ulushi ajratiladi, keyin esa ularning tahsiri bartaraf etiladi.
Ayrim ko’rsatkichlarning mavsumiy tavsifga ehtibor qaratish zarur. Misol uchun, tovar zaxiralari mavsumgacha jamlanadi, qishki davr uchun ozuqa zaxiralari yaratiladi, korxonaning ishchan faolligi davrida ka’ital aylanuvchanlik ko­effitsienti o’sadi va shu kabilar.
Ayrim hollarda ko’rsatkichlarning taqqoslanuvchan emasligi korxonaning hisob siyosatidagi o’zgarishlari bilan ham kelib chiqishi mumkin. Xususan, amaldagi mehyoriy hujjatlar bir mahnoga ega ko’rsatkichlarni turli usullar bilan shakllantirish mumkinligiga yo’l qo’yadi. Misol uchun, asosiy vositalarga eskirish hamda nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblashning turli metod va usullarining mavjudligi; istehmol qilingan ishlab chiqarish zaxiralarini baholash metodini o’zgartirish (NIFO, FIFO, LIFO) va boshqalar.
Xulosa qilib aytganda ko’rsatkichlarni taqqoslanuvchan shaklga keltirishning asosiy usullari qiymat, hajm, sifat va struktura omillarning tahsirini ularni yagona bazisga keltirish yo’li bilan xolislantirish, shuningdek, foydalanish o’rtacha va nisbiy kattalik, tuzatish koeffitsientlari, qayta baholash metodlaridan foydalanish va shu kabilar hisoblanadi.

6.