Namangan muxandislik texnologiya instituti

2. Iqtisodiy tahlilda taqqoslash usuli
Taqqoslash — inson atrof-muhitni anglay boshlagan usullardan biri bo’lib, undan doimo foydalaniladi. Uning muhimligi quyidagi naqlda ham qayd qilinadi: «Barcha narsa qiyoslashda anglanadi». Bu usul iqtisodiy hodisalar tadqiqida ham keng tarqaldi: baholash uchun qo’llaniladigan har bir ko’rsatkich, har bir raqam, nazorat va ‘rognoz xuddi shunday boshqalar bilan taqqoslashdagina ahamiyatlidir.
Taqqoslash mohiyati — turdosh obhektlarni o’rtasidagi o’xshashlik yoki farqlarni aniqlash maqsadida qiyoslashdir. Ular yordamida umumiy va xususiy iqtisodiy hodisalarni taqqoslash bajariladi, o’rganilayotgan obhektlar darajasida o’zgarishlar, tendentsiyalar va ularning rivojlanishi qonuniyatlari, ularning o’rtasidagi sabab-oqibat aloqalari o’rnatiladi.
Texnologik taqqoslash bir nechta bosqichdan iborat: taqqoslanadigan obhektlarni tanlash, taqqoslash shaklini tanlash (dinamik, makoniy va b.), taqqoslash bazasini tanlash (o’tgan davr, hisobot davr rejasi, etalon korxona va b.), obhektlarni qiyoslash amalga oshiriladigan ko’rsatkichlar sonini tanlash, taqqoslash shkalasini tanlash.
Iqtisodiy tahlilda qiyosiy tahlilning quyidagi shakllari farqlanadi: gorizontal va vertikal, dinamik va statik, bir o’lchovli va ko’’ o’lchovli.
Gorizontal qiyosiy tahlil o’rganilayotgan ko’rsatkichlarning haqiqatdagi darajasini bazaviydan (reja, o’tgan davr, o’rtacha daraja, fan va ilg’or tajriba yutuqlari) absolyut va nisbiy og’ishlarini aniqlash uchun foydalaniladi.
Vertikal qiyosiy tahlil yordamida iqtisodiy hodisalarning strukturasi va jarayonlarning qismlari hamda umumiy solishtirma salmog’ini hisoblash yo’li bilan (o’z ka’italining umumiy ka’italdagi solishtirma salmog’i), butun va qism nisbatlari (masalan, o’z va qarz ka’itali, asosiy va aylanma ka’ital), shuningdek, omillarning natijaviy ko’rsatkichlarning darajasiga tahsirini mutanosib omilning oldingi va keyingi o’zgarishlari miqdorlariga taqqoslash yo’li bilan o’rganiladi.
Trend tahlil o’rganishda bazis yil darajasiga nisbatan qator yillar uchun nisbiy o’sish surhati va ko’rsatkichlarning o’sishini o’rganishda qo’llaniladi, yahni ko’rsatkichlar dinamikasining asosiy tendentsiyalari tadqiq qilinadi.
Dinamik taqqoslash o’rganilayotgan ko’rsatkichlarning vaqtda o’zgarishini o’rganish uchun qo’llaniladi, statik taqqoslash — turli xo’jalik subhektlari bir davr bo’yicha ko’rsatkichlar darajasini baholash uchun.
Bir o’lchovli tahlilda bir obhektning bir yoki bir nechta ko’rsatkichlar bo’yicha yoki bir nechta obhektlarni bir ko’rsatkich bo’yicha taqqoslash bajariladi.
Ko’’ o’lchamli qiyosiy tahlil yordamida bir nechta korxonalar (bo’linmalar) keng s’ektrli ko’rsatkichlar bo’yicha faoliyati natijalar taqqoslanadi.
Taqqoslash bazasiga bog’liqligiga ko’ra u quyidagi turlarga ajratiladi (1-jadval).