Namangan muhandislik-texnologiya instituti "sichtei" kafedrasi "hozirgi zamon raqobat nazariyasi"

1-
 
MAVZU. RAQOBAT NAZARIYASI EVOLYUTSIYASI 
Reja: 
1“Xalq bilan muloqot va inson manfatlari yili” Davlat dasturiga kirgan ustuvor 
vazifalar va ularni amapga oshirishning iqgisodiy asoslari 
2.
«Hozirgi zamon raqobat nazariyalari» kursiga kirish. 
3.
Raqobat bozor iqtisodiyotini xarakatga keltiruvchi mexanizm.. 
4.
Raqobat nazariyalari evolyutsiyasi. 
5.
Raqobat vazifalari. Yangicha erkin raqobat bosqichi. 
Tayanch so'z va iboralar
: 
Fanning mohiyati va vazifalari, raqobat, iqgisodiy kategoriya, 
raqobatning mohiyati. F.Perru, A.Smit(1723-1790), A.Marshall (1842-1924)). Raqobat bosqichlari, 
bozor 
raqobati. 
natural xojalik, tovar xo’jaligi, monopol raqobat, qonun-qoidalar, 
tsivilizatsiyalashgan raqobat, raqobat turlari, raqobat vositalari, raqobat usullari, halol raqobat, g 
irrom raqobat, Gomogen (differentsiallanmagan) raqobat, geterogen (differentsiallangan) raqobat. 
Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik shov-shuv, muammoli ta’lim, B/B/B jadvali, munozara, 
Venn diagrammasi, T-sxema, o’z-o’zini nazorat Adabiyotlar: A1, A2, A3, A4, A5, A6, A7. 
2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor 
yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasining “Xalq bilan muloqot va inson 
manfaatlari yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturida iqtisodiyot tarmoqlari uchun 
samarali raqobat muhitini yaratish hamda mahsulotlar va xizmatlar bozoridagi 
monopoliyani bosqichma-bosqich qisqartirish zarurligi alohida belgilangan. 
“O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartish va 
qo’shimchalar kiritish to’g’risida”gi qonun loyihasi ayni boradagi vazifalar ijrosini 
ta’minlash maqsadida ishlab chiqilgan. U bilan “Raqobat to’g’risida”gi, “Mas’uliyati 
cheklangan hamda qo’shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to’g’risida”gi va “Aktsiyadorlik 
jamiyatlari va aktsiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida”gi qonunlarga 
hamda Fuqarolik kodeksiga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish nazarda tutilmoqda. 
Qonun loyihasining asosiy maqsadi raqobatni cheklovchi kelishilgan harakat va 
kelishuvlarni aniqlash mexanizmini takomillashtirish, tadbirkorlik sub’ektlari 
tomonidan aktsiya (ulush)larni olishda monopoliyaga qarshi organ bilan kelishish 
tartibini soddalashtirish, sho’’ba va qaram xo’jalik jamiyatlari, Shuningdek, unitar 
korxonalarning asosiy jamiyat ustav kapitalida ishtirok etishini taqiqlash yo’li bilan 
yuzaga kelishi mumkin bo’lgan manfaatlar to’qnashuviga barham berishdan iborat. 
Loyiha normalarining qabul qilinishi raqobat va korporativ boshqaruv sohasidagi 
qonun hujjatlarini takomillashtirish orqali O’zbekistonning Jahon banki tomonidan 
tayyorlanadigan “Doing business” hisobotidagi reytingini ko’tarishga xizmat qiladi. 
Shuni ta’kidlash kerakki, Fuqarolik kodeksining 67-moddasiga muvofiq, agar bir 
(asosiy) xo’jalik jamiyati yoki shirkati ikkinchi xo’jalik jamiyatining ustav fond ida 
undan ustunlik mavqeiga ega bo’lgan holda ishtirok etishi tufayli yoxud ular o’rtasida 
tuzilgan shartnomaga muvofiq, yo bo’lmasa boshqacha tarzda ikkinchi xo’jalik jamiyati 
tomonidan qabul qilinadigan qarorlarni belgilab berish imkoniga ega bo’lsa, ushbu 
ikkinchi xo’jalik jamiyati sho’ba xo’jalik jamiyati hisoblanadi. Qonun loyihasi asosida 
manfaatlar to’qnashuvini bartaraf etish maqsadida ushbu moddaga sho’ba xo’jalik 
jamiyati o’z mulkida o’zining asosiy jamiyati (shirkati) ustav fondi (ustav 
6 

---

kapitali)dagi ulushga ega bo’lishga haqli emas. O’zining asosiy jamiyati (shirkati)ning 
ustav fondi (ustav kapitali)dagi ulushni sotib olgan sho’’ba xo’jalik jamiyati ushbu 
qismda belgilangan taqiq kuchga kirgunga qadar asosiy jamiyat (shirkat)ning 
ishtirokchilari yoki aktsiyadorlarining umumiy yig’ilishida ovoz berishga haqli emasligi 
haqidagi norma qo’shilmoqda. 
Sho’ba xo’jalik jamiyatlari tomonidan asosiy jamiyatning aktsiya (ulush)larini 
sotib olishga bo’lgan taqiq ko’plab rivojlangan mamlakatlar (Buyuk Britaniya, 
Frantsiya, Yaponiya, Janubiy Koreya, Shvetsiya, Yangi Zelandiya, Avstraliya, Polbsha, 
Braziliya, Hindiston va boshqa mamlakatlar) qonunchiligida nazarda tu tilgan bo’lib, 
unga ko’ra, sho’ba jamiyatlar o’zining asosiy jamiyati aktsiya (ulush)larini sotib olish, 
aktsiya (ulush)larga egalik qilish, aktsiyadorlar (ishtirokchilar) umumiy yig’ilishida 
ovoz berish imkoniyatiga ega emas. 
Masalan, Buyuk Britaniyaning “Kompaniyalar to’g’risida”gi qonunida 
belgilanganiga ko’ra, xolding kompaniya tomonidan nazorat qilinadigan sho’’ba 
kompaniya xoldingning ishtirokchisi bo’la olmaydi hamda xolding kompaniya 
aktsiyalarining sho’’baga chiqarilishi yoki berilishi haqiqiy emasdir. Shunga o’xshash 
taqiq Yangi Zelandiyaning “Kompaniyalar to’g’risida”gi qonunida ham nazarda 
tutilgan. 
Shuningdek, Fuqarolik kodeksining qaram xo’jalik jamiyati, unitar korxona 
haqidagi moddalarida to’ldiruvchi normalar orqali ularning o’z mulkida o’zining 
mulkdori ustav fondi (ustav kapitali)dagi ulushga ega bo’lishga, asosiy jamiyat 
(shirkat)ning ishtirokchilari yoki aktsiyadorlarining umumiy yig’ilishida ovoz berishga 
haqli emasligi ko’rsatib o’tilmoqda. 
Qonun loyihasining muhim normalaridan yana biri ruxsat berish jarayonlarini 
soddalashtirish bilan bog’liq. “Raqobat to’g’risida”gi qonunda monopoliyaga qarshi 
organdan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar birlashmalarini tuzish, xo’jalik yurituvchi 
sub’ektlarni qo’shib yuborish va qo’shib olish, aktsiya (ulush)larni va boshqa mulkiy 
huquqlarni olish bo’yicha bitimlarni tuzishdan oldin rozilik olish kabi ruxsat beruvchi 
jarayonlar mavjud. Endilikda qonun loyihasidagi o’zgartish orqali xo’jalik yurituvchi 
sub’ektlar birlashmalarini tuzish, boshqa mulkiy huquqlarni olish bitimlarini tuzishda 
monopoliyaga qarshi organ bilan kelishish normasini chiqarib tashlash taklif etilmoqda. 
Bu tadbirkorlik sub’ektlarining keng erkinligini ta’minlash, ularning faoliyatiga davlat 
organlari aralashuvini hamda ortiqcha ruxsat berish jarayonlarini qisqartirishga olib 
kelishi bilan ahamiyatlidir. 
Tanlov (tender) savdolarida monopoliyaga qarshi talablar bo’yicha ham 
muayyan qo’shimcha qonun loyihasida o’z aksini topmoqda. Gap Shundaki, amaliyotda 
alohida holatlarda buyurtmachilar savdo qatnashchilarining sonini qisqartirish 
maqsadida savdo lotlariga bir-biri bilan texnologik va funktsional bog’liq bo’lmagan 
mahsulotlarning ro’yxatini kiritishadi, bu esa raqobatning cheklanishiga, buyurtmachi 
va savdoning taxmin qilinayotgan g’olibi o’rtasida til biriktiruviga olib kelishi mumkin. 
Ushbu holatlarni bartaraf etish maqsadida “Raqobat to’g’risida”gi qonunning 11-
moddasiga bitta lotdagi tovarlarning turlarini cheklovchi qo’shimcha kiritilmoqda. Bu 
esa savdo jarayonida buyurtmachi va yetkazib beruvchi o’rtasidagi til biriktiruvning 
yuzaga kelishi ustidan nazoratni ta’minlash imkonini yaratadi. 
7 

---

Shuningdek, qonun loyihasi asosida “Raqobat to’g’risida’gi qonunning 34- 
moddasidagi monopoliyaga qarshi organning qarorlari (ko’rsatmalari) ustidan shikoyat 
qilish normalarini “Xo’jalik sub’ektlarining faoliyatini nazorat qilish to’g’risida’gi 
qonunning 19-moddasi hamda “Tabiiy monopoliyalar to’g’risida’gi qonunning 20- 
moddasi normalariga uyg’unlashtirish ham ko’zda tutilgan. 
Raqobatning iqtisodiy mazmuni va namoyon bo’lish shakllari. 
Iqtisodiyot nazariyasi fanining kategoriyasi sifatida raqobat nisbatan uzoq 
vaqtlardan buyon mavjud bo’lgan tushuncha hisoblansada, iqtisodiy tabiatining 
murakkabligi bugungi kunda ham uning mohiyatini to’liq ochib berilgan, deyishga asos 
bo’la olmaydi. Chunki, raqobatning iqtisodiy mazmuni va ob’ektiv asoslarini ochib 
berish, uni ta’riflashdagi serqirralik, turfalilik va ziddiyatlar mazkur jarayon tadqiqoti 
mantiqiy jihatdan davom etayotganligini anglatadi. 
Bugungi kunda raqobat tushunchasining ko’plab ta’riflari mavjud. Jumladan, 
Sh.Shodmonov, R.Alimov, T.Jo’raevlar tomonidan tayyorlangan «Iqtisodiyot 
nazariyasi» o’quv qo’llanmasida raqobatga berilgan ta’rifda asosan ikki jihat: 1) uning 
iqtisodiy manfaatlar to’qnashuvidan iborat ekanligi; 2) yuqori foyda va naflikka ega 
bo’lish uchun kurash ilgari suriladi, ya’ni: raqobat - bozor sub’ektlari iqtisodiy 
manfaatlarining to’qnashishidan iborat bo’lib, ular o’rtasidagi yuqori foyda va ko’proq 
naflilikka ega bo’lish uchun kurashni anglatadi. Bunda ishlab chiqaruvchilar o’rtasida 
sarflangan xarajatlarining har bir birligi evaziga ko’proq foyda olish uchun kurash 
boradi. Mana shu foyda orqasidan quvish natijasida tovarlarni sotish doiralari, ya’ni 
qulay bozorlar uchun, arzon xom ashyo, energiya va arzon ishchi kuchi manbalari 
uchun ular orasida kurash boradi. 
O'z navbatida xaridorlar, ya’ni iste’molchilar sarflagan har bir so’m xarajati 
evaziga ko’proq naflilikka ega bo’lish uchun kurashadilar, ularning har biri arzon va 
sifatli tovar va xizmatlarga ega bo’lishga harakat qiladi. 
Raqobat tushunchasi turli izohli lug’at va ma’lumotnomalarda ham turlicha 
ta’riflanadi. Jumladan, «Yazik biznesa» nomli lug’atda: «Raqobat (lotincha concurrere 
- to’qnashuv; inglizcha somretition, rivalry) - bozorda ishtirok etayotgan korxonalar 
o’rtasidagi o’z mahsulotlarini sotishning eng qulay imkoniyatlarini ta’minlash, 
xaridorlarning turli-tuman ehtiyojlarini qondirish maqsadidagi o’zaro ta’sir, o’zaro 
aloqa va kurash iqtisodiy jarayonidir. Raqobat va monopoliya dialektik birlikni tashkil 
-5 
etib, doimo bozorda bir-birlariga qarama-qarshi turadilar» , deb ifodalangan. Bundan 
ko’rinadiki, raqobatni nafaqat kurash, balki o’zaro ta’sir va aloqa jarayoni sifatida ham 
talqin etilgan. Shu bilan bir qatorda, raqobat maqsadini «xaridorlarning turli -tuman 
ehtiyojlarini qondirish» sifatida belgilab, ma’lum noaniqlikka yo’l qo’yilgan. Chunki, 
raqobatning asosiy maqsadi xaridorning emas, balki uning ishtirokchisining 
manfaatlarini to’laroq ro’yobga chiqarishdan iborat bo’lib, bu maqsadga erishish 
yo’lidagi harakatlar pirovardida xaridorlarning turli-tuman ehtiyojlarini qondirishga 
olib keladi. 
Taniqli iqtisodchilarimiz A.O'lmasov va N.To’xlievlarning «Bozor iqtisodiyoti» 
qisqacha lug’at - ma’lumotnomasida: ’’