Namangan muhandislik-texnologiya instituti "sichtei" kafedrasi "hozirgi zamon raqobat nazariyasi"

Yaponiya robot texnika sanoati 
Yaponiya — jahonda sanoat robotlarini ishlab chiqarish va eksport qilishni olib boruvchi 
yetakchi mamlakatlardan biri hisoblanadi. 1988-yil 300ga yaqin Yapon firmalari tomonidan 
narxi 300 mlrd. iena bo’lgan robotlar ishlab chiqargan (2,3 mlrd dollar atrofida). 
1980-yillar o’rtalarida jahon bo’yicha Yapon kompaniyalari 50%dan yuqori sanoat robotlarini ishlab chiqarganlar. 
Boshqa mamlakatlarga nisbatan Yaponiya robot texnikasini eksport qilish bo’yicha o’sishni davom ettirib, muvaqiyatiga erishdi. 
Eksport uchun 60 mlrd. iena miqdordagi 205 ga yaqin mahsulot yuborilar edi. 
Boshqa yirik ishlab chiqarish robot korxonalariga ega mamlakatlar AQSh, Germaniya, Shvetsiya va Italiyalar bo’lib, 
ulardan birontasi xam Yaponiya bilan tenglasha olmadi. 
Sanoat robotlari asosan ishlab chiqarish operatsiyalarini bajarish uchun yoki tashkilot doirasidagi ishlab chiqarilgan 
uskunalarga materiallarni yetkazib berish uchun qo’llaniladi. Boshqarish uslubi bo’yicha robotlarni aniq ishlatish uchun 
yaratilgan bo’lib, masalan, elektr-payvandlash, bo’yoqlar, to’lov sxemalarida elektronik qismlarni birlashtirishdan iborat. 
Boshqa robotlarga, masalan, ombordagi qismlarning ishlatilishi, robot dastgoxlari ixtisoslashtirilgan vazifalarni 
bajaradilar. Programmalashtirilgan sanoat robotlari ixtisosi bo’yicha turli xildagi operatsiyalarni bajarishga muvaffaq bo’ladi. 
Ishlab chiqarish sistemasi ko’pincha standart turdagi koponentlardagi ishlatiladigan robotlar uchun maxsus loyiha yaratiladi. 
Iste’molchilar robotlarni xarid qilishda undan ishlab chiqarish vositasi sifatini, barqaror darajaning bandligini 
ta’minlash yoki boshqa murakkab operatsiyalarni bajarilishi kiradi. Robotlarga qo’yilgan imkoniyatlaridan foydalanilgan 
kompaniyaning doimiy ishlab chiqarish jarayonlarga nisbatan ishlab chiqarish texnologiyalarida muxim o’zgarishlarni kiritish 
talab qilinadi. Robotlarni tayyorlashda ishlab chiqarish jarayoni boshqa murakkab mashina bloklarini tayorlash jarayoni bilan 
to’g’ri keladi. 
Birinchi robot AQSh ning 50-yillarda o’ylangan bo’lib, jahon bo’yicha ishlab chiqarish texnologiyasini olib boruvchi va 
eng yuqori maosh oladigan davlat hisoblangan. 
1954-yilda Amerikalik Djordan.K.Devol robot texnikaga tegishli birinchi xujatlarni loyiq deb topdi. 
1958-yilda “Kensolideytd kontrol ink— firmasi robotlarni raqamli boshqarilishini ishlab chiqdi. 
1962-yilda birinchi marta robot amerika firmasi “Yunimeyn“ tomonidan yaratildi. 1960-yilda katta masshtabdagi 
sanoat robotlarning tijorat ishlab chiqarilishi boshlangan. Yaponiyada birinchi bo’lib qo’llanilgan robotlar 1967 yilda AQSH dan 
import qilina boshlandi. 1968 yilda “Kavasaki xevi indastriz“ firmasi “Yunimeyn“ firmasi bilan litsenziyalashgan xamkorligini 
imzoladi. “Kavasaki” firmasi robot orqali 
124 

---

potentsial talabga ega bo’ldi. Bu firma keng ro’yxatdagi mashinalarni va texnik uskunalarni, ya’ni yoqilg’i, mototsikllar, 
samolyotlar, turli agregatlar, butun zavodlarni va kemalarni ishlab chiqargan. 
1969 yilda Yaponiyada robotlar “Kavasaki” firmasi tomonidan birinchi bo’lib yaratilgan. Yaponiyadagi 
“Yunimeyt”robotlarini sotishni boshladi. Birinchi yapon robotlari kutilgan natijadan pastroq edi. Ularni asosan “qimmatbaxo 
bemanilik” atab, biror burchakka changlab turishga qo’yardilar. Biroq yapon firmalari robotlarini yaratishga harakat qila 
boshladilar. 
“Kavasaki” firmasi bir qatorga tutashgan “Yunimeyn” mashinalarini qayta qurdi va uning sifatini yaxshiladi. 
“Kavasaki”bilan “Yunimeyn” firmalarning shartnomalaridan so’ng bir qator yapon elektrotexnikalari va mashinasozlik 
kompaniyalari robotlarni qo’llash uchun shaxsiy texnologiyani ishlab chiqishni boshladi. Robot texnikasi bilan Shug’ullanuvchi 
mashxur firmalarga “Xitachi”, ”Tashibapresijinmashineriz“ni kiritish mumkin. 
Yaponiyaning dastlabki bozoda avtomobillarni qayta ishlash va maishiy texnikasini ishlab chiqish muxim. 
”Nissan”firmas i 1-yirik xaridor bo’lgan. “Kavasaki” firmasi bilan xamkorligida u robotlarni tuzish programma bilan ta’minlay 
berish imkonini berdi. 
Shuningdek, ”Nissan” firmasi 70-yillarda robot texnikasini o’zida keng joriy qildi hamda Yaponiya birinchi avtomobil 
kompaniyasiga ega bo’ldi. Yaponiyaning tarmoqlarini tez-tez o’sib avtomobillarni qayta qurish va elektronikada malakali ishchi 
kuchi yetishmasligi bilan to’qnashganlar. 1965-yillarda yaponiyada 1,8 mln atrofida mamlakatli ishchilar yetishmagan, shu bilan 
birga 80-yillarda xam yetishmovchilik belgilangan. Sanoat potentsialini ishlatilishi ishlab chiqishda o’zgarishlarni namoyon qildi. 
1973-yilda Yaponiyaning birinchi neftb krizisi boshlanib, ishlab chiqarishning keskin pasayishiga hamda ichki raqobatga ta’sir 
qildi. Neftning inqirozda inflyattsiyaga olib kelishi 1974-1975-yillarda maoshning keskin ko’tarilishi vujudga keldi. Yirik 
kompaniyalarning an’analarini olib borishda ishchilarni yollash extiyotkorlikni talab qildi, Yaponiya tadbirkorlari ishlab ishlab 
chiqarishni ko’tarish va quvvatni asrab-avaylash uchun o’tkir raqobat sharoitida o’z e’tiborlarini robotlarga qaratiladi. Yaponiya 
birinchi bo’lib, jahon bozorida sanoat robotlarini yaratdi. Yaponiya 70-yillarda ishlab chiqarish katta raqamdagi robotlarni 
egallab oldi. 
1976-yilda Yaponiyada tayyor robotlarning miqdori 7200 (qiymati 14,1mlrd ien)ga erishdi, 1978-yilda -10,100 127,3 mlrd), 
1980 yilda 199,900 (78,4 mlrd), 1982-yilda 24,800 (148,4 mlrd) hamda 1985-yilda-48500 (1300 mlrd ien)ga yetdi. Shu davrda 
tarmoq mukammal turdagi apparatlarni ishlab chiqara boshladi. 1984-yilda park o’rnatish asosida Yaponiya tashkilotlarining 
sanoat robotlarini 66%ini tashkil etgan (SHimoliy Amerikada 14,9%). Yaponiyalik robot xaridorlari ichida faqatgina yirik 
kompaniyalar emas, balki unga katta bo’lmagan va o’rta kompaniyalar xam ishtirok etgan. Talabni rag’batlantirish maqsadida 
Yapon xukumati robotlarga qo’yilgan chegaralarini belgiladi: 
-kichik va o’rta korxonalarda lizing tuzimlari hamda sanoat robotlarini ommaboplashtirish uchun yapon 
kompaniyasi robotlarni ijaraga berish yo’lini tashkil qildi. 
125 

---

-kichik biznes-moliyalash korporatsiyasi ish joyinin ximoyalashni ta’minlash, sanoat robotlarini qo’lash maqsadida kichik 
o’rta biznes moliyalashtirishni tashkil etish; 
-eskirib qolgan uskunalar ajratib, sanoat robotlarini yuqori darajada ishlab chiqarishda maxsus sistemalarni kiritish, Shu 
jumladan kompbyuterlar xam; 
-zayom asosida taqdim etilgan programmalarni qabul qilish yoki maxalliy organlar xukumati tomonidan sanoat 
robotlorini ijaraga berish maqsadida o’rta korxonalarni zamonlashtirishga yordam beradi. 
1970-yil o’rtalarida robot texnika tarmog’iga bir qancha yapon kompaniyalari qo’shildi. Ularning ko’pchiligini 
xaridorlar, yetkazib beruvchilarga hamda qarindosh olimlardan tashkil topgan. 1974-yilda ularga jahonda maxur bo’lgan 
Fanuk kompaniyasiga qo’shilib, stanoklar uchun raqamlarni ishlab chiqarish sistemasini boshqarib, servis matorlarini yetkazib 
berishni olib borishdi. 
Fanuk kompaniyasining birinchi o’zlarining robotlarini ichki muxitda qo’llash uchun yaratadi. Robotlarni ishlab 
chiqarish bo’yicha Fanuk kompaniyasi yaponiya kompaniyasi olib boruvchi xisoblanadi. Robotlarning yirik xaridorlari 
avtosanoat bo’lib, xajmi bo’yicha esa kompaniyaning o’zi o’zixisoblanadi. Yirik ishlab chiqarish korxonasi Fanuk, Fudziyama 
tog’ etagida joylashgan bo’lib, jahonda avtomatlashtirilgan korxonalardan biri bo’ldi. 
Kompaniya kunduzgi vaqtida 100 ishchi ishlagan, kechqurun esa bitta qorovul qo’riqlagan. 1971-yilda “Matsusita” 
tarmog’iga kirib, maishiy elektronikani ishlab chiqarish bo’yicha yirik kompaniyaning bir qismidir. 1967 -yilda “Matsusita” 
elektron qismlarni yig’ish bo’yicha jahonda birinchi avtomatlashirilgan mashinalarni ishlab chiqarilgan “Panaseret” firmasi esa 
avtomatlashtirish jarayonida elektron bloklarning qismlarini joylashtirishga (moslashtirishga) qaratilgan. 1980-yilda Yaponiya 
130dan kam bo’lmagan ishlab chiqarish rorbrtlariga ega bo’ldi. Ularni 4ta asosiy guruhlarga bo’lish mumkin. 
Birinchisi, elektroapparaturalarning ishlab chiqarish (“Xitachi”,”Toshiba”). 
Ikkinchisi guruh quruvchi mashinalar kiradi (“Toyota mashin uorks”,”Toshiba seyki”). 
Uchinchi guruh transport asbob-uskunalarni ishlab chiqarish (“Ishikavatdjma- xarilma xevi indastriz“). 
To’rtinchi guruhga esa yuz yillik kompaniyalar (“Kobe stil”va “Daydo stil”) 
kiradi. 
Yaponiya firmalarining robot ishlab chiqaruvchi firmalari ko’pgina mashxur yetkazib beruvchilardan asosiy yig’ma 
qismlarni olib, jahonda robotlarni ishlab chiqarish uchun deyarli texnika jixozlarini ishlab chiqarish bo’yicha liderlikni qo’lga 
oldilar. 
Bularga raqamli boshqarish pultlar, stanoklar, dvigatellar, elektron komponentlar va boshqa elektr jixozlari kiradi. 
Ko’pgina yetakchi raqobatbordosh yetkazib beruvchilar o’zlarining tarmoqlaridan robot ishlab chiqarishga o’tib olgan. 
Xizmatlar sohasidagi xalqaro raqobatning miqyosi va ahamiyati oshishda davom etmoqda. Servis tarmoqlarida ro’y 
berayotgan o’zgar ishlarning mohiyatini va xalqaro faoliyatda bu sohadagi raqobatning tiplarini yaxshi bilib olish nima uchun 
bu o’zgarishlar sodir bo’layotganligini tushunib olishga imkon beradi. Keyingi o’n 
126 

---

yilliklarda xizmatlar sohasidagi ortib borayotgan xalqaro raqobat quyidagi bir qator holatlar tomonidan rag’batlantirlgan edi.