Namangan muhandislik-texnologiya instituti "sichtei" kafedrasi "hozirgi zamon raqobat nazariyasi"

Ustun mavqening sui’stemol qilinishi.
O’zbekiston Respublikasining «Tovar bozorlarida 
monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to’g’risida»gi Qonuniga ko’ra bozor ulushi 65%dan yuqori bo’lgan korxonalar 
ustun mavqega ega hisoblanadilar, 35 - 65% ulushda ustunlik ko’shimcha omillarni tahlil qilish orqali aniqlanadi: bozorning 
barqarorligi, raqobatchilarning nisbatan ulushi, tarmoqqa kirishda to’siqlarning mavjudligi va boshqalar. 
Taqqoslama tahlil Shuni ko’rsatadiki, korxonani ustun mavqega ega deb hisoblanishi uchun bozor ulushining 
«etalon» hajmi mavjud bo’lmay, har bir mamlakat uni o’z mezoniga ko’ra aniqlaydi. Masalan, bu ulush Polьsha va C hexiyada - 
40%, Vengriyada - 25-30%, Rossiyada - 35-65%, AQShda -70%, Kanadada - 35%, Yevropa Ittifoqida - 40-50%. AQSh, Kanada, 
Yevropa Ittifoqida va boshqa qator mamlakatlar qonunida bozor ulushlari ko’rsatilmagan, ustunlik esa pretsedent huquq 
asosida aniqlanadi. 
Biroq, O’zbekiston qonunchiligining xorij qonunchiligidan asosiy farqi Shundaki, xorij qonunchiligida bozor ulushi 
monopoliyaga qarshi majburiy choralar va jazolar to’g’risida qaror qabul qilishda xulosa chiqaruvchi va qat’iy omil bo’lib 
hisoblanmaydi. Xorijda bu ulush faqat ustunlik mavqei to’g’risida qar ish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Hal qiluvchi mezon 
bo’lib esa, bozorda hukmron mavqega ega bo’lgan korxona o’zining hatti-harakatlari bilan yetkazgan amaldagi ziyon 
hisoblanadi. Taassufki, Ozbekiston qonunchiligida bu holatga yetarli e’tibor berilmay, natijada o’z monopol mavqeini 
sui’stemol qilmagan korxonalarga nisbatan monopoliyaga qarshi tartibga solish chora-tadbirlarini qo’llash imkonini beradi. 
Raqobatni cheklashga yo ’naltirilgan kelishuv harakatlarini nazorat qilish va 
yo’l qo ’ymaslik.
Xorijiy amaliyotda bunday hatti-harakatlar monopoliyaga qarshi organlarning asosiy e’tiborini jalb 
etib, juda qattiq jazolanadi. Masalan, AQSHda raqobatni cheklovchi bitimlar tuzganlik uchun korporatsiyalardan 10 mln. 
dollargacha, jismoniy shaxslardan esa 350 ming dollargacha jarima yoki sudning qaroriga ko’ra 3 yil qamoq jazosi belgilangan. 
O’zbekistonda bunday harakatlar uchun eng yuqori jarima eng kam ish haqining 500 baravari miqdorida (2004 yilning 
boshiga bu 2,7 ming dollarni tashkil etadi) belgilangan. Mazkur jarimaning profilaktik funktsiyasiga umid bog’lash mumkinmi? 
Buning ustiga faqat bozordagi tomonlarning ulushi 35% va undan ko’proqni tashkil etgan hollardagina bu qoidabuzarlik 
hisoblanadi. Xolbuki, narxni qat’iy belgilash yoki bozorni bo’lib olishga yo’naltirilgan kelishuvlar korxonalarning bozordagi 
ulushidan qat’iy nazar raqobatni cheklab qo’yishi va boshqa halol raqobatchilarning huquqlarini buzishi mumkin. Bunday 
shov-shuv oqibatida ko’plab huquqbuzarlar bizda jazolanmay qoladilar.