Namangan muhandislik-qurilish

AVTOMOBIL TRANSPORTINING  EKSPLUATATSION
KO’RSATKICHLARI.
Tortish dinamikasi. Tormozlash xususiyatlari. Turg’unlik. Boshqariluvchanlik.
O’tuvchanlik. Haydovchining ish joyi.
Avtomobil transportining ekspluatatsion ko’rsatkichlari
Avtomobilning konstruktiv xavfsizligi to’g’risida tushuncha
Avtomobilning konstruktiv xavfsizligi deganda, uni ishlatish jarayonida atrof
muhitga, harakat qatnashchilariga zarar yetkazmaslik va yo’ltransport hodisalarining
oqibatlarini, og’irligini yumshatishga aytiladi.

---

149
Bu xususiyat juda murakkab bo’lib, avtomobildan foydalanishni boshqa
xususiyatlari bilan bog’liq. Konstruktiv xavfsizlik aktiv, passiv, avariyadan keyingi
va ekologik xavfsizliklarga bo’linadi.
Aktiv havfsizlik deb, transport vositasidagi yo’ltransport hodisasining (YTX)
vujudga kelish ehtimolini kamaytirish xususiyatiga aytiladi. Bu xususiyatlarga
tortish—tezlik, tormozlash xususiyatlari, turg’unlik, boshqariluvchanlik,
buriluvchanlik, informativlik, tovush va yoruglik signalizatsiyasi, manevrchanlik va
boshqalar kiradi.
Tortish—tezlik xususiyatlari deb, turli ekspluatatsiya sharoitlarida transport
vositasining tezlanish intensivligini va tezlik diapazonini o’zgarishini ta’minlanishiga
aytiladi. Avtotransport vositalarini tortish—tezlik xususiyatlari quyidagi
ko’rsatkichlar bilan baholanadi:
—qattiq. qoplamali tekis gorizontal to’g’ri yo’l qismidagi maksimal tezligi;
—berilgan tezlikka erishish vaqti;
—to’xtashgacha o’z inertsiyasi bilan yurgan yo’li;
—turli uzatmalardagi tezlanish harakteristikasi;
—bo’ylama profilli o’zgaruvchan yo’llarda tezlik harakteristikasi;
—transport vositasining eng pastki uzatmada doimiy tezlik bilan harakatlanadigan
balandlikning eng katta miqdori.
Tortish—tezlik xususiyatlari dvigatel va tranmissiya harakteristikasi, massasi
(og’irlik markazining joylashuvi), aerodinamik harakteristikasining g’ildiraklar
o’lchami avtomobilning g’ildirashga qarshiligi bilan o’lchanadi.
Tormozlash xususiyatlari kerakli intensivlikdagi sekinlashishni amalga oshirish
va transport vositasini nishablikda to’xtatib turish bilan aniqlanadi.
Halqaro amaldagi me’yoriy xujjatlarga asosan, transport vositasi quyidagi tormoz
tizimlari bilan jihozlanishi kerak.
Ishchi  barcha sharoitlarda foydalanish uchun tezlikni pasaytirishga
mo’ljallangan;
Ehtiyot  ishchi tormoz tizimi ishdan chiqqanda, uning vazifasini bajarish uchun
mo’ljallangan;
To’xtab turish  transport vositasini qo’zgalmas holatda to’tish uchun
mo’ljallangan;
Qo’shimcha  nishablikda transport vositasi tezligini doimiy tutib turish uchun
mo’ljallangan.
Avtomobilni tormozlash xususiyatlari sekinlashuv, tormozlash jarayonida
sarflanadigan vaqt, tormoz yo’li bilan baholanadi.
Avtomobilning turg’unligi  bu surilish va ag’darilishga qarshilik ko’rsata olish
xususiyati.
Avtomobilning boshqariluvchanligi  bu haydovchi bergan harakat yo’nalishini
saqlash yoki o’zgartirishda eng kam jismoniy va ruxiy energiya sarflash
xususiyatidir.
Stabilizatsiya deb, boshqariladigan g’ildiraklarga tashqi kuch ta’siri tugaganda,
to’g’ri chiziqli harakat yo’nalishiga mos keladigan neytral holatini saqlash yoki
tiklash xususiyatiga aytiladi.

---

Informativlik -bu boshqariladigan transport vositasida harakatlanish jarayonining
harakat qatnashchilari va transport vositalari haqidagi axborot bilan ta’minlash
xususiyatidir.
Tovushli ishora  transport vositasi haydovchisini kerakli tovushli axborot bilan
ta’minlash xususiyati.
Yorug’lik ishorasi  transport vositasini boshqa transport vositalariga nisbatan,
yo’ldagi holatini belgilaydigan axborotni beruvchi qurilmasi bo’lib, ko’rinuvchanlik
esa, ish o’rnida haydovchiga yo’ltransport vaziyatini geometrik ko’rinishlarini
ta’minlaydi. Ko’rinuvchanlik oynalar o’lchami, kuzov tirgaklari kengligi va
joylashuvi, haydovchini ularga nisbatan joylashuvi, oyna tozalagich o’lchamlari,
oyna yuvgich konstruktsiyasi, isitish tizimi va oynaga havo yo’naltirgichni
joylashganligi va orqani ko’rsatuvchi ko’zgu o’lchamlari bilan belgilanadi.
Manevrchanlik  transport vositasini eng kichik maydonchada gorizontal tekislikda
harakatlanish yo’nalishini o’zgartira olish qobiliyatidir.
Passiv xavfsizlik  bu avtomobilning yo’ltransport hodisasi oqibatlari og’irligini
yumshatishni ta’minlash xususiyati. Piyodalar, yo’lovchilar, haydovchi
jarohatlanishining oldini oladigan yoki oqibatlarini yumshatadigan xavfsiz
avtomobil konstruktsiyasini yaratish bilan passiv xavfsizlikka erishiladi.
Passiv xavfsizlik tashqi va ichkiga bo’linadi. Tashqi passiv xavfsizlik talablari
insonlarga tan jaroxati yetkazishehtimolini oldini olishga qaratilgan. Bo’nga
chiroqlar, ko’zgular, eshik dastalari kiradi. Ichki passiv xavfsizlikka esa, kabina
ichida jarohat yetkazish mumkin bo’lgan detallarning bo’lmasligi talablari kiradi.
Ichki passiv xavfsizlikni ta’minlashga uncha qimmat turmaydigan va oddiy
hisoblangan xavfsizlik tasmalaridan foydalaniladi. Ular ko’p hollarda haydovchi va
yo’lovchilar hayotini YTH sodir etilganda asrab qoladi.
SHuningdek, bolalarning maxsus o’rindiklari, peshoynalarning yangi
konstruktsiyalaridan foydalanish, avtomobil asosini, eshik va yon tirgaklarni
kuchaytirish, salon ashyolarining elastiklik va zichligini oshirish samarali tadbirlar
hisoblanadi.
Avariyadan keyingi xavfsizlik -YTH da odamlarni tezlik bilan transport
vositasidan chiqarib olish va xavfsiz joyga ko’chirish hamda ularga birinchi tez
tibbiy yordam ko’rsatishni ta’minlanishi bilan belgilanadi. Avtomobil
konstruktsiyasida eshik qulflarining blokirovka qilinishi, evakuatsiya qilish
qurilmasi, o’t o’chirish, yonilg’i bakiga avtomatik ravishda yonishni susaytiradigan
moddani purkash, elektr simlarini mahkamlanishi, ularni korroziyaga chidamliligi,
salonni qoplash ashyolari va zararli gazlar ajralmasligini ta’minlash kerak.
Ekologik xavfsizlik -transport vositasining atrofmuhitga va odamlar sog’ligiga
minimal zarar yetkazish xususiyatidir. Avtomobil atmosferaga zararli modda
chiqaradigan manbalarning asosiylaridan biridir. U 15 ming km yo’l yurganda
o’zidan 3250 kg karbonat angidrid gazi, 500 kg karbon oksidi gazi, 100 kg zararli
uglevodorodlar va 30 kg ga yaqin azot oksidi ajratib chiqaradi.
Avtomobillar ishlab chikaradigan gazlar tarkibidagi zararli moddalar tegishli
davlat standartlari bilan cheklab qo’yilgan.
Ekologik xavfsizlik avtomobilni tashqi shovqini bilan harakterlanadi, u davlat
standartiga asosan 80—85  dB dan oshmasligi kerak. SHovqinni pasaytirish

---

151
maqsadida ishlatilgan gazlarni chiqarish tizimida qo’shimcha ovoz so’ndirgich
qo’llaniladi, tovushli ishoralarni aholi yashash joylarida qo’llash taqiqlangan.
Ekologik xavfsizlik transport vositasining konstruktsiyasiga va qo’llaniladigan
yonilg’i turiga  bog’liq
Ekologik muammo avtomobillashtirish va undan kelib chiqadigan zararli oqibatlar
bilan bog’liq.  Bular orasida eng ko’p sezilarlisi atrofmuhitni dvigatelda ishlatilgan
gazlar bilan ifloslantirishdan iborat.
Havo tarkibining sifati, zararli moddalar aralashmasining yo’l qo’yiladigan
me’yori bilan belgilanadi. Yo’l qo’yiladigan me’yor esa, tibbiy biologik va ijtimoiy
iqtisodiy me’yorlar asosida inson salomatligini saqlash nuktai nazaridan amalga
oshiriladi.
Zararli moddalarning yo’l qo’yiladigan me’yori insonni bu muhitda faoliyat
ko’rsata olishini hisobga olgan holda belgilanadi.
Avtomobil dvigatellarining ishlab chiqargan gazlar tarkibi quyidagi jadvalda
keltirilgan.
CHiqindi gazlar %
Tarkibi
Dizelь
dvigatellar
Izoh
Azot (N
2
)
74... 77
76...78
Zararsiz
Kislorod (0
2
)
0.3...0.8
2...18
Zararsiz
Suv bug’i (N
2
0)
3....5.5
0.5...4
Zararsiz
Uglerod ikki
oksidi (S0
2
)
5...12
2....10
Zararsiz
Uglerod oksidi
0.5....12
0.01...0.5
Zararli
Azot oksidi (N0
2
)
0.0...0.8
0.0002....0.5
Zararli
Uglevodorodlar (SN)
0.2...3.0
0.009....0.5
Zararli
Alьdegidlar
0.01...0.2
0.001....0.009
Zararli
Qurum (S)
0.0...0.04
0.001....1.1
Zararli
Benzapiren (S
2
N
2
)
10...20 gacha
10...15 gacha
Kontserogen
Karbyuratorli dvigatellarning chiqindi gazlarida jadvalda ko’rsatilganlardan
tashqari qo’rgoshin ham bo’ladi. Ishlatiladigan benzin tarkibida 0.24—0.5
g/kilogramm tetra etil qurgoshin (tetra etil svinets) bo’ladi. SHuning uchun oktan
soni bir xil bo’lganda etillanmagan benzinlarni ko’prok. qo’llash rivojlanmoqda.
Havoni benzin bug’lari, karterdan chiqarilgan gazlar bilan ifloslanishini ham
hisobga olish kerak.
Ishlatilgan gazlar atmosferada havo bilan kimyoviy reaktsiyaga kirishib, organizm
uchun umumiy zaharli moddalarni keltirib chiqaradi.
Asosiy komponentlarning odamga ta’siri turli ko’rinishlarda bo’ladi.