Namangan muhandislik-qurilish instituti

Oksidlanish va qaytarilish jarayonlari. Hamma kimyoviy reaksiyalarni ikki guruhga ajrat-

ish mumkin. Birinchi guruh reaksiyalarda o’zaro ta’sir etuvchi moddalar tarkibiga kiruvchi element-

larning oksidlanish darajasi o’zgarmaydi. Bu guruhga almashinish, birikish va ajralish reaksiyalari 

kiradi: 

 

 

 

AgNO

3

 + KCl = AgCl + KNO

3

 

 

Ikkinchi  guruh  reaksiyalariga  bir  yoki  bir  necha  elementlarning  oksidlanish  darajasi 

o’zgaradigan reaksiyalar kiradi: 

 

 

 

Zn + 2HCl = ZnCl

2

 + H

2

  

 

Ma’lumki, biz shu paytgacha moddalarni yonish jarayonlarini oksidlanish jarayoni deb qarab 

keldik. Masalan: 

S + O

2

 = SO

2

;  

 

2H

2

 + O

2

 = 2H

2

O;  

2Cu + O

2

 = 2CuO;   CH

4

 + 2O

2

 = CO

2

 + 2H

2

O. 

 

Va aksincha, birikma tarkibidan kislorodni ajralishini qaytarilish jarayoni deb tushunamiz: 

2HgO = 2Hg + O

2

;  

6CO

2

 + 6H

2

O = C

6

H

12

O

6

 + 6O

2

 va hokazo. 

 

Oksidlanish va qaytarilish jarayonlari bir vaqtning o’zida ham sodir bo’lishini kuzatganmiz: 

CuO + H

2

 = Cu + H

2

O;  

Cr

2

O

3

 + 2Al = 2Cr + Al

2

O

3

 va hokazo. 

 

Demak,  bu  yerda  kislorod  birikishini  oksidlanish  jarayoni,  kislorod  berishni  esa qaytarilish 

jarayoni deb qaradik. 

 

Eng  oddiy  oksidlanish  va  qaytarilish  jarayoni  bo’lgan  quyidagi  reaksiyaga  diqqatimizni 

qaratamiz: 

CuO + H

2

 = Cu + H

2

O 

 

CuO tarkibidagi mis atomi reaksiyadan so’ng hosil bo’lgan mis atomidan 2 ta elektroni kam-

ligi bilan farq qiladi, ya’ni u Su

2Q

  holida  bo’ladi.  Shuningdek,  vodorod  molekulasi  har bittasi  bit-

tadan elektronini kislorodga berib, suv  molekulasini hosil  qiladi.  Natijada bu kimyoviy reaksiyada 

mis 2 ta elektron qabul qilib, mis atomiga, vodorod molekulasidagi 2 ta vodorod atomi bittadan 2 ta 

elektron berib vodorod ioni H

+

 hosil qiladi. Mis reaksiyada erkin holatdagi mis atomiga qaytariladi. 

Vodorod esa suv hosil qilib vodorod ioniga aylanib oksidlanadi. Demak, qaytarilish jarayonida ele-

ment atomi yoki ioni elektron biriktirib oladi va aksincha oksidlanish jarayonida element atomi yoki 

ioni elektron beradi. 

Cu + 2e = Cu  qaytarildi (oksidlovchi) 

H

2

 - 2e = 2H

+

  oksidlandi (qaytaruvchi) 

Elektron  biriktirib  olgan  atom  yoki  ion  qaytariladi,  oksidlovchi  bo’lib  xizmat  qiladi  va 

aksincha elektron bergan atom yoki ion oksidlanadi, qaytaruvchi bo’lib xizmat qiladi. 

 

Shu aytilgan xulosadan kelib chikib, barcha turdagi reaksiyalarni 2 turga bo’lish mumkin:  

 

1) Ion almashinish reaksiyalari: 

---

«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan  ma’ruzalar matnlari. 

   52    

 

2) Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari. 

 

Ko’pgina reaksiyalarda kislorod ishtirok etmasa ham,  bir element  atomi yoki  ioni elektron 

berishi, ikkinchi element atomi yoki ioni elektron biriktirib olishini kuzatish mumkin: 

 

 

 

2Na + Cl

2

 = 2 NaCl 

Natriy atomi 1 ta elektron berib, natriy ioniga, xlor atomi 1 ta elektronni biriktirib olib, xlor 

ioniga aylanadi. 

 

Na

o

 - 1e = Na

+

  

oksidlanadi (qaytaruvchi) 

 

 

Cl

o

 + 1e = Cl

–

    

qaytariladi (oksidlovchi)