Namangan muhandislik-qurilish instituti rizaev bahodir shamsiddinovich, qosimov ilhom ma

7.5-§. Yer osti suvlarining harakatlanish qonuniyati 
Ko‘plab qurilish, sanoat, turar joy binolari, to‘g‘onlar, temir yo‘l va 
avtomobil yo‘llari qurish masalalarida yer osti suvlarini harakatlanish 
qonuniyatini bilish shartdir. 
Suvning harakatlanishida laminar va turbulent oqim harakati 
kuzatiladi. Suvning laminar harakati fil’trlanishning asosiy qonuniyatiga 

---

121 
bo‘ysunadi. Bosimsiz yer osti suvlarining harakati gidravlik bosim yuqori 
(sathli) joydan, past bosimli tomonga qarab harakatlanadi. (7.11-rasm).
Gidravlik bosimlar farqi 

H 

H
1
- H
2
(I va II kesimda), suv II 
kesim 
tomon 
harakat 
kiladi. 
Grunt 
suvining 
harakat tezligi, bosimlar 
farqi va fil’tratsiya yo‘li 
uzunligi l ga bog‘liq. 
Bosim farqi (gidravlik 
gradient) 

H 
ni 
fil’tratsiya yo‘li uzunligi l 
ga 
nisbati 
J 
bilan 
belgilanadi va gidravlik 
gradient deb ataladi:
l
H
J


(7.1) 
Grunt suvlarining parallel oqimi ya’ni, laminar harakati ular 
harakatining asosiy ko‘rinishi hisoblanadi va Darsi qonuniga buysunadi. 
Bunday harakatni asosan qum, qumoq, qumloq jinslarda kuzatish 
mumkin. 
Suvning laminar harakatini tog‘ jinslari yoriqlarida ham kuzatish 
mumkin. Suvning harakatlanish tezligi 300 - 400 m

sutkadan oshganda 
girdob yoki turbulent harakati ham ma’lum. Harakatning bu turi yirik 
g‘ovakli va yoriqli tog‘ jinslarida kuzatiladi. Yer osti suvlarining harakat 
nazariyasi frantsuz olimi Darsi yaratgan qonun asosida quyidagicha 
ifodalanadi: 
J
F
K
H
F
K
Q
C
C





(7.2) 
bu yerda: Q - oqim sarfi ya’ni vaqt birligida sizib o‘tgan suv 
miqdori, m
3

sut; K
S
- sizish koeffitsienti, ya’ni tog‘ jinsining o‘zidan suv 
o‘tkazish qobiliyati, m

sut; F - suv oqimining ko‘ndalang kesim yuzi, m
2
; 

- sizish yo‘lining uzunligi, m; 

H- suv bosimining farqi, m;
Tenglamani ikkala tomonini F ga bo‘lib, Q

F ni sizish tezligi V 
orqali belgilasak, V 

K
S
J hosil bo‘ladi.

---

122 
Demak, Darsi qonuniga kura, tog‘ jinslaridagi suvning sizishi yoki 
harakat tezligi V 
bosim gradienti yoki 
oqim qiyaligi J ga 
to‘g‘ri 
proportsionaldir. 
Agar 
1



l
H
J
deb 
qabul qilinsa, unda V 

K
S

J tenglama V

K
S
ko‘rinishni 
oladi, 
ya’ni bosim gradienti 
1



l
H
J
bo‘lganda sizish koeffitsienti son jihatidan sizish tezligiga 
tenglashadi. Darsi qonuni yer osti suvlari dinamikasining asosiy 
qonunidir. Amaliy ishlarda bu qonun g‘ovakli suvga to‘yingan jinslar, 
mayda darzlari bo‘lgan darz ketgan jinslar shuningdek, darzlari mayda 
parchalangan matyeriallar bilan to‘lgan darzli jinslarda aniq natijalarni 
beradi. Sizishning chiziqli qonuniyati suvning tezligi 0,5 sm

sek (400 
m

sut) dan oshganda chetga og‘ishi kuzatiladi. CHunki, tezlik bundan 
oshganda oqimning turbulent, ya’ni girdobli harakati kuzatiladi. Suv 
oqimining turbulent harakati yirik g‘ovaklarda, ayniksa karstli 
bo‘shliqlarda uchraydi. 
Sizishning chiziqli qonuniyati suv olinadigan inshootlar oldida, 
sun’iy ravishda katta nishablik va katta tezlik hosil kilinadigan joylardagi 
oqimlarda uchraydi. 
Turbulent oqimi SHezi-Krasnopol’skiy formulasi buyicha 
aniqlanadi; 
i
F
K
Q


, 
i
K
V

(7.3) 
Bu yerda: K - Darsi formulasidagi yuza sizish koeffitsientiga mos 
bo‘lgan qiymatdir, formuladagi ko‘ndalang kesim yuza F, sizib 
o‘tayotgan butun oqimning yuzasidir, shu sababli sizish tezligi V ham 
suv oqimining o‘rtacha haqiqiy tezligi U dan farq qiladi.
Haqiqiy tezlik (U)- nF yuzali g‘ovaklikdagi suvning tezligi bo‘lib, 
bu yerda n - jinsning g‘ovakligidir. Haqiqiy tezlik U:

---

123 
n
V
nF
Q
U


(7.4) 
Uning o‘rtacha qiymati har doim sizish tezligidan katta bo‘ladi. 
Oqimning haqiqiy tezligi, kerakli kesimda tajriba yo‘li bilan 
aniqlanadi. Tajriba uchun qazilgan burg‘ qudug‘i yoki shurfdagi yer osti 
suvga turg‘un indikator (rang) tushiriladi va suvning harakat yo‘nalishi 
bo‘yicha bir necha metr uzoqlikda kovlangan kuzatilayotgan quduqda 
rangning sizib kelish vaqti aniqlanadi. Rangni oqib kelishi uchun ketgan 
vaqt, quduqlar orasidagi masofa aniqlanib, suv oqimining haqiqiy sizish 
tezligini aniqlash mumkin.
Yer osti suvlarining harakati turli tabiiy sharoitlarda: sizish 
xossalari bo‘lgan suv shimuvchi muhitlarda, suvli qatlamlar havzalarini
yotishi va ularni ta’minlashi, bo‘shalish xususiyatlari bilan bog‘liq holda, 
turli oraliqli ko‘rsatgichlarda bo‘ladi.
Qurilishda amaliy masalalarni yechishda (xandaqlarga suvni oqib 
kelishi, suv sarfi, sizish) yer osti suvlarini tabiiy sharoitlarda tarqalishini 
hisobga olish lozim. Hisoblashlardagi sizish koeffitsienti tog‘ jinsining 
o‘zidan suv o‘tqazish qobiliyatini ko‘rsatadi. Sizish koeffitsienti turli 
jinslarda turli kattaliklarda bo‘ladi. Ba’zi bir tog‘ jinslari uchun sizish 
koeffitsientlari 7.1- jadvalda ko‘rsatilgan 
7.1-jadval 
Jinsning nomi Sizish koeffitsienti 
m

sut 
Jins nomi 
Sizish koeffitsienti, 
m

sut 
Qumoq 
tuproq 
0,01- 0,1 
Yirik donali 
qum 
20-30 
Mayda zarrali 
qum 
1,0-10,0 
O‘rtacha 
yiriklikda gi 
qum 
10-20 
SHag‘al, 
tosh 
30-70 va undan ko‘p