Namangan muhandislik-qurilish instituti rizaev bahodir shamsiddinovich, qosimov ilhom ma

Birikkanlik 
– 
Birikkanlik 
xossasi-
minerallarning qo‘shilishi joyidan tekis parallel 
yuza bo‘lib ajralishidir (2.4-rasm). 
Bu xossasi jihatidan minerallar: o‘ta 
mukammal, 
mukammal 
va 
nomukammal 
birikishi mumkin.
Sinish 
– Mineral yorilganda, sindirilganda 
hosil bo‘lgan yuzaning shakli (tekis yoki 
notekisligi) mineralning sinish xossasi deb 
ataladi. Sinishning, g‘adur-budur ko‘rinishi-kvarts, opal va boshqa 
minerallarda ko‘zga tashlanib, chig‘anoqning ichki yuzasini eslatadi. 
CHo‘kirtak sinishda-mineralning singan yuzasidan-tikan chiziqli yo‘llar 
hosil bo‘ladi (asbest, kremniy, minerallari). CHangli sinish-singan yuzada 
mayda chang zarralari yopishib qolganga o‘xshaydi. 

---

18 
Yaltiroqligi 
– Minerallar sirtiga tushgan yorug‘likni ma’lum 
darajada qaytaradi va ularning ko‘rinishi, shunga ko‘ra, sirtlari xira, 
boshqalariniki esa yaltirab turadi. Minerallar yaltiroqligi bo‘yicha 
quyidagi ko‘rinishlarga ega:
Metallsimon, shishasimon, sadafsimon, yog‘li va och kul rangli.
Rangi 
– Tabiatdagi minerallarning rangi turli xil ko‘rinishda 
uchraydi. Masalan, misning hamma suvli birikmalari yashil yoki ko‘k 
rangda bo‘ladi (malaxit, azurit). Minerallarning rangi ba’zan ikki xil 
rangni qo‘shilishidan hosil bo‘lgan rangda ham tovlanishi mumkin. 
Ularning rangiga tarkibida qo‘shilgan begona aralashma ham ta’sir 
ko‘rsatishi mumkin. Bularga Fe, Ni, Ti, Ca, Cu va boshqalar bo‘lib, oz 
miqdorda bo‘lsa ham, mineral rangini o‘zgartirishi mumkin.
2.4-§. Tog‘ jinslarini hosil qiluvchi asosiy minerallar 
Ko‘pchilik minerallar tarkibida asosan kislorod, qumtuproq, 
alyuminiy, temir, kal’tsiy va boshqa kimyoviy elementlar uchraydi. 
Minerallarni kimyoviy tarkibi bo‘yicha quyidagi guruhlarga bo‘linishi 
mumkin; 
1. Oksidlar-eng ko‘p tarqalgani-kvartsdir (SiO
2
). Kvartsdan 
tashqari-gematit 
(yashirin 
kristallangani-qizil 
temirtosh, 
yaxshi 
kristallangan ko‘rinishi-temir yaltirog‘i) Fe
2
O
3
, magnetit Fe
2
O
4
, korund 
(qizil ranglisi-yoqut, mayda donador qora ranglisi jilvir) Al
2
O
3
. 
2. Silikatlar-yer qobig‘ida eng ko‘p tarqalgan minerallar bo‘lib 
(85%), ular magmalarning oqib chiqish natijasida hosil bo‘ladi. Bu 
minerallar guruhining aksariyati-panjarasimon kristallidir. Silikatlardan 
umumiy tuzilish va tarkibiga ega bo‘lgan dala shpatlari, piroksenlar, 
amfibolalar, slyudalar, shuningdek olivin, tal’k, xloritlar, gilli 
minerallarni ko‘rsatish mumkin. 
Karbonatlar-bu guruh minerallariga uncha yuqori bo‘lmagan 
mustahkamlik, kichik zichlik, nometall yaltiroqlik (kal’tsit, dolomit) 
xususiyati xosdir. Tabiatda ko‘p uchraydiganlaridan; kal’tsit (ohak shpati, 
tiniqlari-island shpati) CaCO
3
, dolomit CaMg(CO
3
)
2
va sidyeritdir (temir 
shpati) FeCO
3
.
Sul’fatlar-sul’fat kislota tuzlari birikmasi ko‘rinishidadir. Ular suvli 
va suvsiz bo‘lishi mumkin. Suvsiz sul’fatlarga, barit BaSO
4
(og‘ir shpat), 

---

19 
angidrit CaSO
4
(gips uchun xom ashyo) kiradi. Suvlilarga-gipstosh CaSO
4

2H
2
O, mirabilit Na
2
SO
4
10 H
2
O, alunit Kal
3

OH
6
(SO
4
)
2

larni kiritish 
mumkin.
Galoidlar-galoidvodorod kislotaning tuzlaridir (HCl, HF, HBr). 
Eng ko‘p tarqalgan galoid minerallaridan xlorid kislota birikmalari 
bo‘lgan-osh tuzi (NaCl) va sil’vindir (KCl). Yuqorida nomlari qayd 
etilgan minerallar yumshoq, katta zichlikka ega emas, ko‘pincha oq rang 
ko‘rinishida, lekin begona aralashmalar ta’siri tufayli rangi o‘zgarishi 
mumkin, suvda oson yeruvchan bo‘ladi. 
Fosfatlar-fosfat kislotaning tuzlaridir. Eng ko‘p tarqalgan apatit va 
uning gilli va qumli aralashmasi- fosforitdir. Guruh minerallari ko‘p 
tarqalgan emas, ular turfa rangda bo‘lib, qattiq sanaladi. 
Sul’fidlar-yer qobig‘ida rudali minerallar, sul’fidlar, oksidlar va 
gidrooksidlar ko‘p uchraydi.
Maxsus guruhni, sof holda tabiatda uchraydigan yerkin atomdan 
tashkil etilgan kristalli metallar va nometallar-sof mis, oltingugurt, oltin, 
qumush, platina, olmos, grafitlar tashkil etadi. 
Muhandislik geologiyasida gilli minerallarga alohida o‘rin 
byerilgan. Ularga suvli silikatlar va alyumosilikatlar kiradi. Gilli 
minerallar soni 40 ta gacha yetib boradi. Jins tashkil etuvchilarga kaolinit, 
montmorillonit, poligorokit, suvli slyudalar va boshqalar kiradi. Gilli 
minerallar zarralari kristall yoki amorf ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Bu 
minerallarni suvda qorilganda plastiklik holiga o‘tadi, quritilganda 
suvsizlanadi, kuydirilganda esa toshga aylanib qotadi.