72
1-ma’ruza: Yоqilg’i. Yоqilg’i haqida umumiy tushunchalar
Reja:
1.
YOqilgi turi va uni yokish.YOkilgi turlari va uning xossalari. YOkilgi tarkiba
2.
YOkilgini yonish jarayoni va xisobi
3.
YOnish jarayonida issiklik balansi va xarorat
Kurilish materiallari, buyumlari va kurilmalarini ishlab chikarishda issiklik ish-
lov berish muxim axamiyatga egadir bunda issiklik kurilmalarining issiklik berishda
yokilgining yonishdan xosil bulgan tutun gazlar, issik xavo, suv, yog, suv bugi asosiy
issik- lik beruvchi manba bulib xizmat kiladi. Kurilish
buyumlaridan biri bulgan
sopol buyum- larni pishirish uchun issiklik beruvchi asosiy manba tutun gazlar
xisoblanadi. Tutun gaz- lar yokilgini yokish natijasida olinadi.
YOnuvchi moddalarning kislorod bilan birikib issiklik va yoruglik berish
xususiyatiga ega bulgan moddalar
yokilgi
deb ataladi. Ammo barcha yonuvchi
moddalarni yokilgi deb xisob- lab bulmaydi, masalan organik birikmalardan atseton,
benzol, spirt va
boshkalar, chunki bu- lar xech kachon yonilgi bulib xisoblanmaydi.
Sanoat xumdonlarida va issiklik generatorlarida yokilgini arzon turlaridan
foyda- laniladi. Bunday yokilgilar
texnologik yokilgilar
deb xisoblanadi.
Barcha texnologik yokilgilar kelib chikishiga kura ikki turga bulinadi: tabiiy va
sun’iy. Tabiiy yokilgilar tabiatda bevosita uchraydi va tugridan tugri yokilgi sifatida
ishlatiladi. Tabiiy yokilgini kayta ishlash natijasida sun’iy yokilgilar olinadi. Agregat
xolatiga kura yokilgilar kattik, suyuk va gaz xolatida bulinadi. Barcha yokilgilarning
asosiy ximiyaviy tarkibi uglerod, vodorod, kislorod va azotdan iboratdir. Bulardan
tashkari yokilgi tarkibida oltingugurt, kul va namlikka xam buladi.
YOkilgi sifatida ishlatiladigan moddalarni sinflanishi kuyidagi jadvalda tulik
keltirilgandir.
YOkilgilarni sinflanishi
Kelib
chikishiga
kura
Agregatlar
xolatiga kura
Kattik
suyuk
Gaz xolatda
Tabiiy
YOgoch, torf, yonuvchan,
slanetslar,
antrogit, tosh kumir,kungir ku- mir
Tabiiy
Sun’iy
Koks, yokilgi briketlari chang-
simon yokilgilar
Mazut solyar
yogi
Domnali, kovsli,
veftli, stanerli ge-
nerator gazlar
YOkilgining asosiy xossalariga yonuvchanlik, yonish xarorati, alanganing
xarorati. Me- xanik mustaxkamligi, uz-uzidan yonishda mayilligi kiradi.
YOnilgining yonish issikligi issiklik energiyasi mikdori
bilan ulchanadi va Q
xarfi bilan belgilanadi.
73
YOkilgining alangalanish xarorati yonish manbai olingandan keyin xam
yokilgining yonishi davom etishni ifodalaydi. YOkilgi tarkibidan yonuvchan
uchuvchan gazlar kamayishi bi- lan alangalanish xarorati xam oshib boradi.
Kulni yonish xarorati kattik yonlgining asosiy xossalaridan asosiy xossalaridan
bi- ri bulib xisoblanadi. Kulning yonish xarorati buyicha turt guruxga bulinadi: oson
yonuvchi, yonish xarorati 1433K gacha, urtacha yonuvchan, yonish xarorati 1433-
1623K, kiyin yonuvchan, yonish xarorati 1623-1773K
va urta bardoshli, yonish
xarorati 1733K dan yukori.
Yоnilgining mexanik mustaxkamligi kattik yonilgilarga mos bulib, maxtali,
aylanma va boshka turdagi xumdonlarda 8-10 metr kalinlikdagi katlamni bosimi
natijasida mayda- lanib ketishni xarakterlaydi.
Yoqilgining uz-uzidan yonishga moyilligi yokilgini tashishi va saklashda muxim
axami- yatga ega. Kattik yokilgilarni saklashda ularning xavoda yemirilishi, xavodagi
kislorod bi- lan birikib yonishi xususiyatlariga egadir.
YOnganda ko’p miqdorda issiqlik chiqadigan, tevarak
atrofdagilarga zararli
ta’sir qilmaydigan, issiqlik olish uchun ishlatilishi maksadga muvofiq xamda
iqtisodiy jixat- dan foydali bo’lgan barcha moddalardan yoqilgi sifatida foydalanish
mumkin. Elektr, me- xanik va issiqlik energiyasini olishni asosiy manbai organik
yoqilgi hisoblanadi. Hozirgi vaktda y e r yuzmda ishlab chikarilayotgan va iste’mol
kilinayotgan energiyaning 70% ni organik yoqilgining kimyoviy energiyasi xisobidan
va faqat 30% gina suv, shamol, quyosh va atom energiyasidan foydalanish xisobidan
olinadi.
Organik yoqilgi energiya manbai bo’lishi
bilan bir katorda, u kimyo sanoati
uchun mu- xim xom-ashyo xisoblanadi. Organik yoqilg’ilarni qayta ishlash natijasida
ko’plab muhim kimyoviy maxsulotlar olinadi. Kazib olingan joyi va ishlatilishiga
ko’ra maxalliy yokilgi (torf va slanets) va tashib keltiriladigan yoqilgilar bo’ladi.
YOqilgi tarkibi organik va mineral moddalardan iborat bo’ladi. Organik
moddalarga- uglerod (S), vodorod (N), kislorod (O
2
), azot (N
2
) va oltinguturt (S)
kiradi. Bu kimyoviy ele- mentlar va ular birikmalarining mikdori turli xil yoqilgida
turlicha bo’ladi. Masalan, neft’ va uning maxsulotlari
tarkibi asosan uglerod va
vodoroddan tashkil topgan.
YOqilgi tarkibiga yonuvchan elementlar, namlik va yoqilganda kulga o’tadigan
minerallar kiradi. YOqilg’ini tarkibi kimyoviy elementlarning massaviy foiz miqdori,
namligi va kul miqdori bilan tavsiflanadi.
Qattiq va suyuq yokilgining elementar tarkibini kuyidagicha yozish mumkin:
S+N+S+O+N+A+W=100%
YOqilg’ining yonuvchan kismiga uglerod, vodorod va oltingugurt kiradi.
YOkilgining yon- maydigan kismiga esa, azot, kislorod, namlik W va yoqilg’i
yonganda kulga aylanadigai mine- ral moddalar A kiradi. YOkilgining tarkibi ishchi,
kuruq, yonuvchan va organik massalarga ajratiladi. Har bir massa tarkibiga mos
74
ravishda quyidagidek indekslar beriladi:
ishchi i; quruq - q; yonuvchan - yo; va
organik- o;
YOqilgi iste’molchiga qaysi xolda berilsa va yondirilsa, shu xolda yoqilgiga
ishchi yoqilg’i massasi
va elementar tarkibi esa, mos ravishda ishchi massa va ish
tarkibi deyiladi. Ishchi massaning elementar tarkibini quyidagicha yozish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
