Namangan muhandislik qurilish instituti «qurilish materiallari, buyumlari va konstruksiyalarini ishlab chiqarish»

Nazorat uchun savollar 
 
1.
Fazaviy o’tish nima? 
2.
Buglanish deb nimaga aytiladi? 
3.
Qaynash deb nimaga aytiladi? 
4.
Qanday bug’ga to’ingan bug deb aytiladi? 
5.
Quqlik darajasi nimani bildiradi? 
6.
Bug’ xosil bo’lishining rh - diagrammasini tushuntiring. 
7.
Kritik nuktaning moxiyati nimadan iborat? 
8.
Bug’ xosil qilish issiqligining axamiyati nimadan iborat? 
 
5-
ma’ruza: 
Bug’lanish tezligi. Bug’lanish jarayonida haroratning oshib 
borish natijasida qaynash jarayoni. Tuyingan nam havo. Absolyut va nisbiy 
namlik
 
Reja: 
1.
Nam havo haqida tushunchalar. 
2.
To’yingan nam havo. 
3.
Absalyut va nisbiy namlik. 
Kislorod, azot, karbonat angidrid va oz miqdordagi inert gazlardan (argon, neon, 
ge- liy, ksenon, kripton) iborat bo’lgan atmosfera havosi tarkibida qandaydir 
miqdorda suv bug’lari bo’ladi. 
Quruq havo bilan suv bug’i aralashmasi nam havo deb aytiladi. Nam havo 
texnikada, av- valo quritish jarayonlarida keng qo’llaniladi Nam havo gazlar 
aralashmasining xususiy hollaridan biridir. 
Dal’ton qonuniga muvofiq, gazlar aralashmasidagi har bir gaz o’zini shu 
aralashma temperaturasida aralashmaning butun hajmini egallagandek tutadi, 
boshqacha qilib aytgan- da, gazlar aralashmasidagi gazlarning partsial bosimlari 

---

yig’indisi shu aralashmaning umumiy bosilariga teng. Quruq havoning partsial 
bosimini r
havo
bilan, suv bug’ining par- tsial bosimini r
b
va aralashmaning ya’ni nam 
bug’ning bosimini r bilan belgilab, Dalьton qonuniga muvofiq quyidagini olamiz: 
p =p
havo
+p
b
(1) 
Odatda nam bug’ bosimi atmosfera bosimi (B) ga teng bo’lgani uchun 
quyidagicha yozish mumkin: 
B = p
havo 
+ p 

p
b
(2) 
Bug’ havo aralashmasida suv bug’i qanchalik ko’p bo’lsa, aralashmada suv 
bug’ining partsial bosimi shunchalik yuqori bo’ladi. 
Nam havodagi suv bug’iniing partsial bosimi p
b
, nam havoning mazkur 
temperaturadagi tuyinish bosimidan (p
s
) yuqori bo’la olmaydi, ya’ni 
p
b
< p
s
(3) 
Nam havodagi suv bug’ining maksimal partsial bosimi p
s
aralashma bosimi r ga 
bogliq bo’lmay, faqat aralashma temperaturasiga bog’liq. 
p
b
< p
s
bo’lgan nam havoni tuyinmagan, p
b
= p
s
bo’lgan nam havoni esa 
tuyingan nam havo deb ataymiz. Tuyinmagan nam havodagi suv bug’i o’ta qizigan 
holatda turadi. 
Agar tuyinmagan nam havo temperaturasini bosimni o’zgartirmay pasaytirsak, 
tuyinish holatiga erishish mumkin (1-rasm). 
Bunda boshlang’ich temperaturasi t
1
bo’lgan (1- rasmda 1-nuqta) o’ta qizigan suv 
bug’i t
2
temperatu- ragacha sovitiladi. 
Bu temperaturaga tuyinish holati (2-nuqta) mos keladi, temperatera yanada 
pasaytirilsa, havodan nam tushadi hamda bug’ning partsial bosimi kamayadi. Bunday 
hodisaga kundalik turmushda ko’p duch kelamiz: atmosfera havosida har doim suv 
bug’ining ma’lum miqdori bo’lgani uchun temperatura pasayganda havo, ko’pincha 
tuyingan bo’ladi, tuman va shudring tushishi shu haqda guvohlik beradi. 
SHuning uchun p
b
bosim p bosimga teng bo’ladigan temperatura shudring 
nuqtasi deb ay- tiladi (t
sh
). 
Nam havodagi namning massaviy miqdori m
b
ning quruq havoning massaviy 
miqdori m
h
ga nisbatini havoning nam saqlami d deb ataymiz: 
d = m
b
/m
h
; yoki d = 

b
/

h
; 
(4) 
Binobarin, d 1kg quruq havoga yoki (1+d) kg nam havoga to’g’ri keladigan nam 
massasidan (kilogramm hisobida) iborat. 
Nam saqlami d ni quyidagicha aniqlash mumkin. 1 kg quruq havo va nam havo 
hajmi V dagi suv bug’i uchui holat tenglamasi quyidagicha bo’ladi: 

---

p
2
V = m
x
R
x
T va p
b
M = m
6
R
b
T 
Hadma-had bo’lamiz: 
p
x
/p
b
= m
h
R
h
/m
b
R
b
= (m
h

287,04)/(m
b

461,6) = 0,622/d 
(5) 
(5)
tenglamaga (1) -tenglamadan p
h
qiymatni qo’ysak, nam saqlamini aniqlaymiz: d = 
0,622 p
b
/(p – p
b
) 
(6) 
(6)
tenglamadan ko’rinib turibdiki, bug’ning partsial bosimi r
b
ortishi bilan nam saqlami d 
ko’payadi. 
Nam havoning berilgan temperaturasida uning bo’lishi mumkin bo’lgan 
maksimal nam saqlamini yuqoridagi tenglamalardan aniqlash mumkin, lekin bunda 
partsial bosim r o’rniga, uning maksimal qiymati, ya’ni shu temperaturadagi tuyinish 
bosimi p ni qo’yish ke- rak. U vaqtda 
d
b
= 0,642 p
b
(p – p
b
) 
(7) 
Bu munosabatlardan ko’rinib turibdiki, maksimal nam saqlami, birinchidan, nam 
havo bosimi (barometrik bosim B) ning qiymatiga, ikkinchidan nam havo 
temperaturasiga bogliq, chunki r
s
kattalik temperaturaning qiymatiga bog’liq. 
Suv bug’ining tuyinish bosimi barometrik bosimga teng bo’lganda d
s
cheksizlikka ay- lanadi, bu holda nam havo quruq tuyingan yoki o’ta qizigan suv 
bug’idan iborat bo’ladi. 
Nam havoni tasvirlashda qulay bo’ladigan yana bir tushuncha - nisbiy namlik 
tushuncha- sini kiritamiz. Nisbiy namlik deb, nam havodagi suv bug’i partsial 
bosimining suv bug’ining mazkur temperaturadagi tuyinish bosimiga (ya’ni suv 
bug’ining shu temperaturada bo’lishi mumkin bo’lgan maksimal partsial bosimga) 
nisbati nisbiy namlik deb aytiladi. 

F = p
b
/p, 
Nisbiy namlik, odatda foiz hisobida ifodalanadi. p < p
b
< r
s
bo’lgani uchun 0 < 

< 100 % bo’ladi. 
Quruq havo uchun 

= 0, tuyingan havo uchun 

= 100 % bo’ladi. Atmosfera 
bosimida tuyingan havodagi suv bug’ining partsial bosimi past bo’lganligi tufayli, 
suv bug’ini ideal gaz deb hisoblab, Boylь – Mariot qonuniga asosan p
b
/p
s
nisbatni 

b
/

s
nisbat bilan almash- tiramiz: 

= p
b
/p
s
, 
(9) 
Bu holda hisoblashdagi xato 2% dan oshmaydi. Aniq hisoblar uchun (8) 
formuladan foydalanish kerak. 
Nisbiy namlik tushunchasidan tashqari baьzan absolyut na-mlik tushunchasidan 
ham foydalaniladi. Absolyut namlik deganda nam havodagi suv bug’ining, odatda 
simob ustuni- ning millimetri bilan o’lchanadigan balandligi hisobida ifodalanadigan