Namangan muhandislik-qurilish instituti "menejment" kafedrasi r. Ismatov, O. Ahmedov

6.6. Iqtisodiy samaradorlikni baholash usullari va printsiplari 
 
  Iqtisodiy  rivojlanishning  bugungi  bosqichida  standartlashtirish  ijtimoiy  ishlab 
chiqarishning  jadallashuvini  kuchaytirishda  va  samaradorlikni  oshirishda  borgan  sari 
ko’proq texnikaviy, iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyat kasb etmoqda.  
  Standartlashtirish  –  tarixan  moddiy  va  ijtimoiy  sohalarni,  juda  ko’p  turli 
ob’ektlarni chegaralash faoliyati  sifatida yuzaga kelgan.  
  SHuni  ta’kidlash  kerakki,  u  tartibga  solish  faoliyati  sifatida  juda  ko’p  ob’ektlarni 
qamrab oladi. Bunday hollarda standartlashtirishning iqtisodiy samaradorligini hisoblash 
alohida ahamiyat kasb etadi, chunki samaradorlik ko’pchilik aspektlarning jumladan:  

 
standartlashtirishning  kelgusi  rivojlanish  alьternativlarini  baholash,  ya’ni 
makro darajada standartlashtirish muhim masalalarini yechilishini belgilaydi; 

 
standartlashtirishni  ba’zi  takrorlanadigan  jarayonlar,  voqealarni  tartibga 
solish ishida foydalanishning maqsadga muvofiqligi; 

 
standartlashtirish  ob’ektlarining  tavsiflarini  tanlash  va  optimallashtirish 
masalalarini  yechishda  standartlashtirish  ob’ektining  optimal  parametrlari  to’plami 
variantini tanlash; 

 
boshqaruv tsiklining turli bosqichlarida standartlashtirish tomonidan amalga 
oshirilayotgan boshqaruvni baholash; 

 
standartlashtirishni  rivojlantirish  yo’nalishlari  orasida  iqtisodiy  resurslarni 
ratsional taqsimlash.  
Standartlashtirishning 
iqtisodiy 
samaradorligini 
aniqlash 
standartlashtirish, 
shuningdek mahsulot sifatini oshirish bo’yicha ishlarni bajarishda yagona hisoblanadigan 
bir  qator  umumiy  tizimlarga  asoslanadi.  Ularning  birligi  shunga  asoslanadiki,  ular  fan-
texnika  taraqqiyotini  joriy  etishning  konkret  formasini  ifodalaydilar,  shuning  uchun 
standartlashtirishning 
iqtisodiy 
samaradorligi 
fan-texnika 
taraqqiyoti 
iqtisodiy 
samaradorligining yoki yangi texnika samaradorligining bir qismidir.  
  Umumiqtisodiy  yondoshuvning  zarurligi  standartlashtirish  samaradorligini 
baholashni amalga oshirishni butun mamlakatimizning iqtisodiy manfaatlariga qaratishni 
taqozo  qiladi.  Standartlashtirishning  umumiqtisodiy  samaradorligini  aniqlash–bu 
loyihalash,  tayyorlash,  muomala  va  iste’mol  bosqichlarida  standartlashtirish  natijalarini 
e’tiborga  olgan  holda  respublikamiz  iqtisodiga  ta’sirini  aniqlashdir.  Iqtisodiy 

---

 
 
93 
samaradorlikni 
maksimal 
qiymati 
standartlashtirilayotgan 
ko’rsatkichlar 
nomenklaturasini,  bu  ko’rsatkichlarning  qiymatlarini,  parametrlar  qatorini  tanlash  va 
sinovlar  o’tkazish  usullarini  optimallashtirishda  standartlashtirish  va  unifikatsiyalash 
masalalarini hal etishda kriteriy bo’lib xizmat qiladi.  
  Umumiqtisodiy  manfaatning  ustuvorligi  alohida  standart  yoki  standartlar 
sistemasining  samaradorligini  baholash  butun  mahsulotning  hayot  tsikli  davomida 
amalga  oshirilishi  kerakligini  bildiradi.  Agar  standart  umumtexnikaviy  yoki  tashkiliy-
uslubiy  bo’lsa,  u  holda  uning  samaradorligini  baholash  umumiqtisodiy  manfaatlar 
asosida amalga oshirilishi kerak.  
  Ayrim ishlab chiqarish zvenolarida samara olinishining salbiy bo’lishi mumkinligi 
ular  tomonidan  standartlashtirish  ishlarini  amalga  oshirishda  manfaatdorlik  masalalarida 
qiyinchilik tug’diradi.  
  Standartlarning  bir  necha  variantda  bo’lishi  –  ular  orasidan  eng  yaxshisini  tanlab 
olish  uchun  zaruriy  manbadir.  Umumiqtisodiy  yondoshuvning  joriy  etilishi  alohida 
standartlar 
variantlaridan  umumiqtisodiy  nuqtai  nazardan  tanlash  imkoniyati 
mumkinligiga tayanadi.   
  Iqtisodiy  samaradorlik  –  xususiy  optimallashtirish  uslubi  sifatida  o’zining  barcha 
imkoniyatlaridan  standartlar  loyihalarining  ko’p  variantli  emasligi  sababli  foydalana 
olmaydi.  Iqtisodiy  nuqtai  nazardan  loyihalar  samarasiz,  faqatgina  tavsiya  etilgan 
parametrlarini hisobga olish faoliyatidan iborat bo’lib qoladi.  
  Yana  bir  muhim  aspekt  –  standartlarni  joriy  etganda,  faqatgina  ulardan 
qo’llanilgan holatlarda emas, balki ular ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan sohalarda ham 
ularni  joriy  etishning  asosiy  hamda  yondosh  oqibatlarini  iloji  boricha  to’liqroq  hisobga 
olishning zaruriyligidir.  
  Standartlashtirishning 
iqtisodiy 
samaradorligini 
hisoblaganda 
standart 
mahsulotning  butun  hayotiy  tsikli  bo’yicha  -  loyihalash,  tayyorlash,  muomala  va 
iste’molda qanday oqibatlarga olib kelishi hisobga olinadi.  
  Loyihalash  bosqichida  loyihalash  ishlari  hajmining,  mahnat  sarfining,  loyihalash 
muddatlarining quyidagi omillar hisobiga qisqarishi hisobga olinadi: 
 
loyiha – konstruktorlik ishlarini tashkil etishni yaxshilash; 
 
standart texnik hujjatlashtirishning takroran ishlatilishi; 
 
standart shartli grafik tasvirlarning qo’llanishi;  
 
nusxa ko’chirish ishlari hajmining qisqarishi; 
 
texnikaviy arxivlarda saqlanayotgan hujjatlar hajmining qisqarishi; 
 
standartlarga  to’liq  mos  kelgan  holda  loyihalarni  qayta  ishlashga  ketgan 
harajatlarning qisqarishi; 
 
yangidan  chiqarilayotgan  texnikaviy  hujjatlashtirishni  muhokama  qilish  va 
tasdiqlashga ketgan vaqtning qisqarishi. 
Ishlab  chiqarish  bosqichida  iqtisodiy  samaradorlikni  hisoblash  uchun  quyidagilar 
aniqlanadi: 
 
material sarfining qisqarishi; 
 
jarayonlar mehnat sarfining qisqarishi; 
 
unifikatsiyani; 
 
fond sig’imining qisqarishi; 
 
yoqilg’i va elektr energiyasi harajatlari ulushining qisqarishi; 
 
mahsulot  ishlab  chiqarish  hajmining  ortishi  hisobiga  mahsulot  birligiga 
to’g’ri keladigan shartli o’zgarmas harajatlar ulushining qisqarishi. 

---

 
 
94 
Muomala va iste’mol bosqichlarida iqtisodiy samarani hisoblash uchun iste’molchi 
harajatlarining qisqarishini hisobga olinadi. Bunda quyidagilar aniqlanadi: 
 mahsulotning texnikaviy darajasini va sifatini oshirish; 
 mahsulotni ortish-tashish va saqlash harajatlarini qisqartirish; 
 bitta standart mahsulot birligi bilan bir nechtasini almashtirish zarurligi; 
 buyumlarning xizmat ko’rsatish muddatlarini uzaytirish; 
 buyumlarning ishonchlilik ko’rsatkichlarini oshirish; 
 yoqilg’i, energiya, yordamchi materiallar sarfi ulushini qisqartirish; 
 xizmat ko’rsatuvchi personal sonini kamaytirish; 
 ta’mirlash ishlari qiymatini kamaytirish.  
Umumiqtisodiy  yondoshuv  printsipi  samaradorlikni  hisoblashda  mamlakatimiz 
iqtisodi  uchun  yagona  bo’lgan  kapital  qo’yilma  samaradorligi  me’yoridan,  ya’ni  ishlab 
chiqarish vositalarida buyumlashgan mehnatdan foydalanishni taqozo qiladi..  
  Agar  samara  hisoblangan  vaqtda  to’xtalmasa,  umumiqtisodiy  yondoshuvning 
tavsifi  to’liq  bo’lmaydi.  Iqtisodiy  samaradorlik  ko’rsatkichi  aniqlanish  davriga  ko’ra 
quyidagicha farqlanadi: 
 yillik;  
 standartlashtirilgan mahsulotni ishlab chiqarilish yillari bo’yicha; 
 standart kuchga ega bo’lgan muddat uchun; 
 standartlashtirilgan  mahsulotning  butun  xizmat  ko’rsatish  muddati  uchun,  uni 
ishlab chiqarilgan barcha yillar uchun. 
Integral  samara  yangi  mahsulotning  natijaviy  ko’rsatkichlarini  yanada  to’laroq 
tavsiflaydi. Ushbu ko’rsatkichlarni hisoblashda juda ko’p sonli omillarni  yillar bo’yicha 
mahsulot  ishlab  chiqarish  hajmini,  har  yili  ishlab  chiqarilgan  mahsulotning  xizmat 
ko’rsatish  muddatini,  vaqt  o’tishi  bilan  samaraning  o’zgarishini  hisobga  olish  kerak. 
Umuman  olganda  integral  samara  ko’rsatkichi  yangi  mahsulot  ishlab  chiqarilishi 
to’g’risida qaror qabul qilinayotganda barcha omillarni umumlashtiradi.