Namangan muhandislik-qurilish instituti "menejment" kafedrasi r. Ismatov, O. Ahmedov

6.4. Standartlashtirishning nazariy asoslari 
 
  Standartlashtirish  –  faqatgina  bugungi  kunning  emas,  balki  jamiyatning  ho’jalik-
iqtisodiy 
faoliyatining 
kelajakdagi 
rivojlanishining 
ham 
asosini 
belgilaydi. 
Standartlashtirish ilmiy texnika taraqqiyotiga to’liq javob bergan holda amalga oshirilishi 
kerak.  
  Zamonaviy  standartlashtirishning  nazariy  asosi  bo’lib  ustuvor  sonlar  sistemasi 
hisoblanadi.  
Ustuvor  raqamlar  deb  yangidan  ishlab  chiqarilayotgan  mahsulotlarning 
parametrlari qiymatlarini belgilashda boshqa raqamlarga nisbatan afzallikka ega bo’lgan 
raqamlarga aytiladi.  
  Ustuvor raqamlar qatorlari quyidagi shartlarni qanoatlantirishlari kerak:  
- ishlab  chiqarish  va  ekspluatatsiyalarning  shartlariga  javob  beradigan  chegaraning 
ratsional sistemasini aks ettirishi; 
- sonlarning ortib borishi yoki kamayib borishining cheksiz bo’lishi; 
- har bir qatorning barcha o’ninchi darajali yoki kasr qiymatlarini kiritish; 
- oddiy va oson eslab qoladigan bo’lish. 
  Ushbu  shartlarga  javob  beradigan  va  qulay  raqamlar  qatori-geometrik  qatorlar, 
masalan,  geometrik  progressiya  qiymatlari  qatoridir.  Geometrik  progressiya-bu  har  bir 
hadi  o’zidan  oldingi  hadni  bir  xil  songa  ko’paytirish  orqali  hosil  qilingan  sonlar 

---

 
 
90 
qatoridir(4; 6; 9; 13,5; 20; 25;), bunda qatorning har bir hadini hosil qilish uchun o’zidan 
oldingi hadni ko’paytirish kerak bo’lgan son geometrik progressiyaning mahraji deyiladi.  
  Keltirilgan  progressiyaning  ijobiy  xususiyatlari  shundan  iboratki,  har  bir  o’nlik 
intervaldagi  hadlar  soni  (1-10;  10-100;  100-1000  va  h.k.,  shuningdek  1-0,1;  0,1-0,01; 
0,01-0,001;  va  h.k.)  butun  progressiya  davomida  doimiy,  hamda  yuqorida  aytilgan 
progressiyalar  mahraji  uchun  5,10,20,40,80  va  160  ga  teng.  Progressiyaning  ixtiyoriy 
ikkita  hadining  ko’paytmasi  yoki  nisbati  ham  shu  progressiyaning  hadi  hisoblanadi. 
Progressiya  ixtiyoriy  hadining  musbat  yoki  manfiy  butun  sonli  ko’rsatkichi  har  doim 
uning hadi hisoblanadi.  
  Ko’pchilik rivojlangan davlatlar normal chiziqli o’lchamlarga  milliy standartlarni 
qabul  qilganlar.  Xalqaro  standartlash  tashkiloti  (ISO)  ko’rsatmalari  asosida  tuzilgan 
GOST 8032-84  ustuvor raqamlarning 4 ta asosiy qatorini (R5, R10, R20, R40) va (R80 
va R160) qatorini o’rnatadi.  
  Agar  ustuvor  raqamlarni  yaxlitlash  samaradorlikning  pasayishiga  sabab  bo’lsa 
yoki ba’zi texnikaviy sabablarga ko’ra iloji bo’lmasa, R80 va R160 qo’shimcha ustuvor 
raqamlar  qatoridan  foydalanish  mumkin.  Bunda  R5  qator  ko’rsatkichlarini  R10  qator 
ko’rsatkichlaridan,  R10  qator  ko’rsatkichlari  R20  qator  ko’rsatkichlaridan,  R20  qator 
ko’rsatkichlari R40 ko’rsatkichlaridan ustuvordir.