Namangan muhandislik-qurilish instituti "menejment" kafedrasi r. Ismatov, O. Ahmedov

6.2. Standartlarni ilmiy tashkil etish printsiplari 
 
Standartlashtirish  -  haqiqatda  amalga  oshirilayotgan  yoki  potentsial  masalalarga 
nisbatan  ko’plab  marta  foydalanish  uchun  ma’lum  shartlarni  o’rnatish  orqali  optimal 
darajada tartibga solishga erishishdir.  

---

 
 
87 
  Bizning 
respublikamizda 
standartlashtirish 
ishlari 
bilan 
Uzdavstandart, 
shuningdek, faoliyat sohalarining biriktirilishiga qarab Davlat tabiatni saqlash qo’mitasi, 
Davlat  qurilish,  hamda  O’zbekiston  Respublikasi  sog’liqni  saqlash  Vazirligi 
shug’ullanadi.  
  Sobiq ittifoqning Davlat standartlari Vazirlar Mahkamasining 02.03.92y.  qaroriga 
hamda SNG davlatlarining standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish sohasida 
birgalikda kelishib faoliyat olib borish to’g’risidagi kelishuviga ko’ra ushbu davlatlarning 
Xalqaro  standarti  sifatida  ishlatiladi.  Sobiq  ittifoq  davlatni  boshqarish  organlari 
tomonidan  tasdiqlangan  tarmoq  standartlari  va  texnik  shartlar  ularning  vakolatli 
muddatlari tugagunga qadar O’zbekiston respublikasi territoriyasida kuchga ega.  
  Standartlashtirish  ishlarining  jahon  tajribasi  shuni  ko’rsatadiki,  standartlarning 
yuqori sifatli va samarali bo’lishini ta’minlash uchun ularning ishlab chiqish bosqichida 
quyidagi majburiy printsiplarni bajarish shart.  
1. 
Sistemalilik printsipi. Texnik taraqqiyot va ishlab chiqarilayotgan mahsulot 
sifatining  ortishi  kishilarning  mehnati,  mehnat  vositalari  hamda  mehnat  predmetlarini 
birlashtiruvchi ishlab chiqarish jarayoniga nisbatan sistemali yondoshuvni taqozo qiladi.  
Sistema  deganda,  ko’zlangan  maqsadga  maksimal  samaradorlik  va  eng  kam 
xarajatlar  bilan  erishishni  ta’minlaydigan  o’zaro  bog’langan  elementlar  to’plamining 
faoliyati tushuniladi. Elementlar sistemasining miqdoriy aloqalari determinatlashgan yoki 
tasodifiy bo’lishi mumkin.  
Sistemaga  kiruvchi  o’zaro  bog’langan  elementlar  sistemasi  ularni  turli  darajalarda 
ierarxik bog’liqligini o’rnatishga imkon beruvchi strukturani hosil qiladi.  
2. 
Komplekslik  va  optimal  chegaralanish  printsipi.  Standartlarni  ishlab 
chiqishda  standartlashtirishning  yakuniy  ob’ektiga  ta’sir  etuvchi  barcha  asosiy 
elementlarni e’tiborga olish kerak. Standartlashtirish ishlarini mehnat sarfini qisqartirish 
uchun  asosiy  ob’ektga  unchalik  ta’sir  ko’rsatmaydigan  omillar  e’tiborga  olinmaydi. 
Standartlashtirishda  moddiy  va  moddiy  bo’lmagan  o’zaro  bog’langan  elementlar 
kompleksiga talab va tavsiflar sistemasi ko’rib chiqiladi.  
3. 
Standartlarni  optimallashtirish  va  progressivlik  printsipi  Standartlar 
tomonidan  o’rnatilgan  ko’rsatkichlar,  me’yorlar,  tavsiflar  va  shartlar  fan,  texnika  va 
ishlab  chiqarishning  jahon  darajasiga  javob  berishi  kerak.  Ular  standartlashtirilayotgan 
ob’ektlarning rivojlanish yo’nalishlarini e’tiborga olishlari shart.  
4. 
Standartlashtirilayotgan  mahsulotning  bog’liqligini  ta’minlash  printsipi. 
Mahsulotlar  ekspluatatsiya  qilish  ko’rsatkichlari  bo’yicha  bir-birining  o’rnini  bosishni 
ta’minlashga  imkon  beruvchi  bu  printsip  kompleks  standartlashtirishda,  shuningdek 
mahsulotlarni standartlash-tirishda, texnik shartlarni ishlab chiqishda asosiy o’rin tutadi. 
5. 
Standartlarning 
o’zaro  bog’liqlik  printsipi.  Umumtexnikaviy  va 
tarmoqlararo  standartlarning  ko’p  sonli,  turli-tumanligi  ular  o’rtasida  o’zaro  bog’liqlik 
o’rnatishni taqozo etadi. Kompleks standartlashtirish usuli ushbu printsipning muhimligi 
va  samaradorligining  yaqqol  misolidir.  SHuningdek,  standartlashtirish  sohasidagi 
qo’llaniladigan tushunchalarning o’zaro bog’liqligi ham muhimdir.  
6. 
Standartlarni  ishlab  chiqishning  ilmiy-tadqiqot  printsipi.  Standartlarning 
loyihalarini  tayyorlash  va  muvaffaqiyatli  tatbiq  etish  uchun  faqatgina  amaliy  tajribani 
keng  umumlashtirishgina  emas,  balki  maxsus  nazariy,  eksperimental  va  tajriba 
konstruktorlik  ishlarini  ham  amalga  oshirish  zarurdir.  Bu  printsip  barcha  standartlarga 
tegishlidir.  
7. 
Ustivorlik  printsipi.  Odatda  tipik  birlashmalar  va  detallarning  tipi  va 
o’lchamlari,  shuningdek  boshqa  parametrlar  ishlab  chiqarishning  turli  tarmoqlari  uchun 

---

 
 
88 
bir  vaqtda  standartlashtiriladi.  SHuning  uchun  bunday  standartlar  parametrlari  bo’yicha 
katta diapazonni egallaydilar.  
SHu  printsipga  ko’ra  rezbalarning  metrik  qadami  va  diametri  qatori,  normal 
burchaklar qatori va boshqalar tuziladi. Bundan tashqari mahsulot tiplari, tip o’lchamlari, 
parametrlarini 
qo’llashga 
ruxsat 
etiladigan 
zaruriy 
minimumiga 
keltiradigan 
chegaralangan tarmoq standartlarini ham yaratish tavsiya etiladi.   
8. 
Dinamika  printsipi.  Iqtisodiyotning  samaradorligini  oshirish  uchun 
standartlashtirish  ob’ektlarining  texnika  taraqqiyoti  shartlariga  javob  beradigan  darajada 
bo’lishlari uchun vaqti-vaqti bilan qayta ko’rib chiqish zarur.  
9. 
Minimal  moddiy  xarajatlar  ulushi.  To’qimachilik  va  yengil  sanoat 
mahsulotlarida  moddiy  sarf  xarajatlarni  ulushi  65-80%  ni  tashkil  etadi.  SHuning  uchun 
ham  mahsulot  birligiga  ketadigan  xom-ashyo  sarfini  qisqartirish  muhim  ahamiyatga 
egadir.  Mahsulotlarni  standartlashtirishda  xom-ashyo  sarfi  ulushini  qisqartirishga  imkon 
beradigan  ilg’or  texnologiyani  tatbiq  etish,  eng  maqbul  bichish  kartalarini  qo’llash, 
mahsulotning  uzoqqa  chidamlilik,  ta’mirlanuvchanlik  xususiyatlarini  yaxshilash  moddiy 
xarajatlar ulushini qisqartirishga imkon beradi.