Namangan muhandislik-qurilish instituti kimyoviy texnologiya

Metallarning kimyoviy xossalari. Metallarning kimyoviy xosslari ularning elektron berishi va metall ionlariga aylanishiga bolikdir. Metallar orasida ishkoriy metallar kuchli kaytaruvchilardir. Davrda kaytaruvchilik xossasi   o’ngdan chapga karab, guruxda yukoridan paga karab ortadi.

        1.  Metallarning  metallmaslar bilan birikmalari.Ular  vodorod bilan gidridlar xosil bo’lib:

2Na+H₂=2NaH   Ca+H₂=CaH₂       2Al+3H₂=2AlH₃   

Kislorod bilan oksidlar, peroksidlar olinib:

4Li+O₂=2Li₂O    2Ca+O₂=2CaO  4Al+3O₂=2Al₂O₃

Galogenlar bilan ftoridlar, xloridlar, bromidlar xosil kilsa,  oltingugurt bilan sulfidlar, fosfor bilan fosfidlar, azot bilan nitridlar,uglerod bilan karbidlar, kremniy bilan silitsidlar xosil kiladi.

     2 .  Metallarning kislorod bilan birikmalari.   Ishkoriy metallar  fakat litiy bilan oksid  xosil kiladi. Boshqa ishkoriy metallar bilan (xatriy) peroksidlar xosil kilsa, kaliy va rubidiy va tseziylar bilan superoksidlar xosil  bo’ladi. kolgan ko’p metallar

oksidlar xosil kiladi.

           Agar metall o’zgaruvchan valentlikka ega bo’lsa metallning eng kichik valentligi asosli xossaga,  o’rtacha valentligi amfoter xossaga, eng yukori valentligi esa kislotali xossaga ega bo’ladi.

           SrO  asosli oksid unga asos  Cr(OH)₂;  Cr₂O₃-amfoter oksid, unga xam asos Cr(OH)₃ va xam kislota (HCrO₂ -metaxromit  va  H₃CrO₃ - ortoxromit kislota);  CrO₃ -kislotali oksid bo’lib uning kislotalari   H₂CrO₄  xromat   va    H₂Cr₂O₇  dixromat  kislotadir.

          SHunga o’xshash xossalar  MnO va Mn₂O₃  bolib, bu oksidlar asosli

( Mn(OH)₂ va   Mn(OH)₃); MnO₂ - amfoter oksid ( Mn(OH)₄; H₂MnO₃; H₄MnO₄)    MnO₃ va Mn₂O₇  kislotali oksidlar (H₂MnO₄    va  HMnO₄).

         3.Metallarning kislotalar bilan ta’siri.    Fe, Al, Zn, Mg   kabi aktiv metallar H₂SO₄ suyult. , HCl, H₃PO₄, CH₃COOH  o’xshash kislotalar bilan ta’sir etib shu metallning tuzini xosil kiladi va reaksiyada vodorod ajraladi. 

           Xuddi shu kislotalar bilan   Cu, Ag, Hg, Au, Pt  kabi passiv metallar eritmada ta’sir etmaydi .Bunda tuz xosil bo’lmaydi va vodorod ajralmaydi.

          Kons. sulfat kislota (96%)  Fe, Al, Cr, Au,  Pt   kabi  metallar   bilan eritmada ta’sirlashmasdan  ularni passivlaydi.  Cu, Hg, Ag  ga o’xshash metallar kons. kislota ta’sirida shu metallning tuzini  xosil kilib oltingugurt(IY) oksidini xosil kiladi (SO₂).  Zn, Mg, Ca  kabi faol metallar kons. sulfat kislota ta’sirida   shu metallning tuzini va SO₂ (yoki  S  va H₂S) xosil kiladi.

        Kons. nitrat kislota xam(63%li)  Fe, Al, Cr, Au, Pt  kabi metallar bilan ta’sirlashmaydi Cu, Hg, Ag   ga o’xshash passiv metallar bilan ta’sirlashib, shu metallning tuzini va  azot(IY) oksidini xosil kiladi(NO₂).  Agar shu metallar suyultirilgan nirtat kislota bilan ta’sirlashsa(3-50%li) , bu xolda metallning tuzi va azotning (II) oksidi xosil bo’ladi. Zn, Mg, Ca  ga o’xshash aktiv metallarning  kons. nitrat kislotasi bilan ta’sirida, shu metallarning tuzi va azotning turli oksidlari,  xatto azot xosil bo’lishi (NO₂, N₂O  va N₂) kuzatiladi. Agar shu metallar va Al, Fe suyultirilgan kislotalar bilan ta’sirlashsa, metallarning tuzi bilan birga azot oksidlari va xatto ammiak tuzlari xosil bo’ladi(  NO, N₂  va  NH₄NO₃).

         4.Metallarning suv bilan ta’siri.  Ishkoriy va ishkoriy  yer metallari suv bilan shiddatli ta’sir etadi. Bunda metall gidroksidi va vodorod xosil bo’ladi. Fe,Mg, Zn  ga o’xshash metallar esa suv bilan yukori xaroratda ta’sir etadi.

         5.Metallarning ishkorlar bilan ta’siri. Ishkorlar bilan fakat amfoter metallar ta’sir etadi. Bunday metallar katoriga    Be, Zn, Al, Ge, Sn,Pb  kabi metallar kiradi. Bu metallar xam kislotalar xam asoslar bilan reaksiyaga kirishadi.

 

Be+2HCl=BeCl₂   +H₂                      Be+2NaOH=Na₂BeO₂+H₂

                                                  Be+2NaOH+2H₂O=Na₂[Be(OH)₄]+H₂

Zn+H₂SO₄=ZnSO₄+H₂                       Zn+2NaOH+2H₂O=Na₂[Zn(OH)₄]+H₂                  

Pb+2NaOH+2H₂O=Na₂[Pb(OH)₄]+H₂;   Pb+4NaOH+2H₂O=Na₄[Pb(OH)₆]+H₂

 

      Ge,Sn,  Al   kabi metallar xam kislotalar va xam ishkorlar bilan ta’sirlashadi.       

        6. Metallar o’zlaridan aktivligi kam bo’lgan metallarni tuzlaridan siqib chiqaradi:

 

CuSO₄+Fe=FeSO₄+Cu                             Hg(NO₃)₂+Cu=Cu(NO₃)₂+2Hg

          2K[Ag(CN)₂]+Zn=K₂[Zn(CN)₄]+2Ag ;   FeSO₄+Mg=MgSO₄+Fe