Наманган Мухандислик Педагогика Институти Касб таълими факультети

1.  Iqtisodiy  tamoyillar,  qonun  va  qonuniyatlar  haqida  tushuncha.  Ishlab 
chiqarish kuchlarini joylashtirishning dastlabki tamoyillari 
Bozor  iqtisodiyotiga  o’tish  va  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  ishlab  chiqarish 
kuchlarini  oqilona  rivojlantirish  va  joylashtirish  muhim  ilmiy  xulosalarga  tayangan 
holda  davlatning  amalga  oshirayotgan  iqtisodiy  siyosatining  asosini  tashkil  qiladi. 
CHunki,  mavjud  sharoitdagi  ijtimoiy-iqtisodiy  jaryonlarni  chuqur  ilmiy  tahlil  qilish 
negizida,  uning  ob’ektiv  qonuniyatlarini  o’rganish  va  aniq  xulosalar  chiqarish 
mumkin.  Ishlab  chiqarish  kuchlarini  hududiy  tashkil  qilishni  takomillashtirish 
negizida  samarali,  barqaror  rivojlanib  boruvchi  ishlab  chiqarish  tizimini  yuzaga 
keltirish  tom  ma’noda  tabiat  va  jamiyat  qonun  va  qonuniyatlarining  anglashni,  ularni 
chuqur  tahlil  asosida  ilmiy  ishlanmalar  ishlab  chiqish  hamda  amaliyotga  qo’llashni 
taqozo qiladi. 
Ishlab chiqarish kuchlarini  rivojlantirish  va joylashtirshning  asosiy tamoyillari: 
 
ishlab  chiqarish  tizimlarini  xom-ashyo  manbaalari,  yokilg’i  va  energo 
resurslar, iste’mol mintaqalariga  yaqin joylashtirish; 
 
g’oyat  yuqori  samarali  bo’lgan  tabiiy  resurslarni  o’zlashtirish  va  majmuali 
foydalanish  tizimini  barpo qilish; 
 
mamlakat  va  mintaqalarda  ekologik  holatni  sog’lomlashtirish,  atrof-muhitni 
muhofaza  qilish  va  tabiiy  resurslardan  foydalanishning  samarali  mexanizmini  ishlab 

---

 
16 
chiqish  va  amalga  oshirish,  tabiatdan  foydalanishning  boshqaruv  tizimini 
takomillashtirish; 
 
xalqaro  kommunikatsiya  tizimlarini  rivojlantirish  va  qulay  geostrategik 
mavqeidan  samarali  foydalanish  asosida  xalqaro  mehnat  taqsimotidagi  ishtirokini 
chuqurlashtirib,  kengaytirib  borish  yaqin  va  uzoq  xorijiy  mamlakatlar  bilan  aloqalarni 
rivojlantirish; 
 
yirik  shaharlarning  haddan  tashqari  rivojlanishini  tartibga  solish,  kichik  va 
o’rta  shaharlarning  ijtimoiy-iqtisodiy  taraqqiyotini  tezlashtirish,  mintaqalarning 
ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanish 
darajasidagi 
tabaqalanish  jarayonini  boshqarish, 
iqtisodiyot tarmoqlari  dasturlarini  ishlab chiqish va amaliyotga  tadbiq etishdan iborat. 
Qonun-tabiat  va  jamiyatdagi  voqea  va  hodisalarning  (o’zaro  aloqadorligini) 
barqaror  takrorlanib  turuvchi  sabab-oqibat  bog’lanishlarini  ifodalasa,  qonuniyat 
voqea  va  hodisalarning  ketma-ketligining  barqarorligini  va  qonunlar  majmuasininig 
o’zaro uyg’unligini  ifodalaydi. 
Ishlab  chiqarishni  oqilona  joylashtirish  asosida  yuqori  foyda  beruvchi  samarali 
ishlab  chiqarish  tizimini  rivojlantirish  to’g’risidagi  g’oyalar  o’zining  uzoq  tarixiga 
ega.  Sanoatlashgan  ishlab  chiqarish  usulining  qaror  topishi  bilan  «shtandort» 
joylashtirish  to’g’risidagi  ta’limotlar  ham  yuzaga  keldi.  «SHtandort»  so’zi  nemischa 
bo’lib,  lug’aviy  ma’nosi  «joylashish»  degan  ma’noni  bildiradi.  I.Tyunen.,  A.Veber, 
T.Palander,  A.Lesh  va  boshqalarning  sanoatlashgan  ishlab  chiqarish  tizimiga 
bag’ishlangan  asarlari  yuzaga  kelishi  bilan  «shtandort»  so’zi  yangi  mazmunni  ifoda 
etdi hamda ishlab chiqarishni  oqilona joylashtirish  to’g’risidagi ta’limotga  aylandi. 
Dastlabki  «shtandort»  nazariyasi  qishloq  xo’jaligi  «shtandorti»  bo’lib,  bu 
ta’limot  1826  yilda  chiqqan  I.Tyunenning  «Alohida  davlat,  uning  qishloq  xo’jaligi  va 
milliy  iqtisodiyotga  munosabati»  nomli  kitobida  yoritiladi.  I.Tyunen  qishloq 
xo’jaligini  uch omil  bo’yicha tadqiq qiladi  bu omillar: 
1. Ishlab chiqarish sarflari  (ishlab chiqarish Harajatlari); 
2.  Tuproq  unumdorligi  (tuproqning  tabiiy  unumdorligi)  va  o’simliklar 
xususiyati; 
3. Bozor narxlariga  nisbatan transport harajatlari; 
I.Tyunen  bozor  markaziga  nisbatan  qishloq  xo’jaligining  joylashtirilishi 
qonuniyatini  shu  bozorga  nisbatan  ixtisoslashgan  mintaqalardan  (doiralardan)  iborat 
bo’lishi lozim  deb hisoblaydi. 
Har  bir  qishloq  xo’jaligi  ekini  bozorga  nisbatan  shunday  joylashishi  kerakki, 
bunda  u  mulk  egasiga eng yuqori foyda berishi lozim. SHuningdek, I.Tyunen birinchi 
bo’lib  ishlab  chiqarishning  joylashishini  asoslashda  matematik  hisob-kitoblarni 
qo’llaydi. 
1909  yil  nemis  iqtisodchisi  va  iqtisodiy-geografi  A.Veberning  «Sanoat 
shtandorti nazariyasi»  nomli  kitobi  bosmadan chiqdi. 
Bu  kitob  1926  yil  «Sanoatni  joylashtirish  nazariyasi»  nomi  bilan  rus  tiliga 
tarjima  qilinadi.  A.Veber  fikricha  sanoatni  joylashtirish  uchta  omil  bilan  yoki 
yo’nalish (orientatsiya)  bilan  harakterlanadi. 
Bu omillar: 
1. 
Transport  yo’nalishi  -  ya’ni  mulkdorlar  o’z  korxonalarini  transport 
Harajatlari  eng oz bo’lgan aholi  qo’rg’onlarida qurishga intiladilar. 

---

 
17 
2. 
Ishchi  yo’nalishi  -  ya’ni  mulkdorlar  o’z  korxonalarini  eng  arzon  ishchi 
kuchi mavjud  aholi  qo’rg’onlarida qurishga intiladilar. 
3. 
Aglomeratsiya  -  ya’ni  mulkdorlar  o’z  korxonalarini  boshqa  sanoat 
korxonalari  to’plangan  hududlarda  qurishga  harakat  qiladilar  va  bu  bilan  transport 
yo’llari,  energetika  xo’jaligi,  kommunal  xo’jaligi  (ishlab  chiqarish  va  noishlab 
chiqarish  infrastrukturasi  tizimi)  barpo  qilishga  bo’lgan  Harajatlarini  qisqartirishga 
harakat  qiladilar. 
A.Veber  ta’limoti  O.Englender  va  shved  iqtisodiy-geografi  T.Palander, 
V.Kristaller  tomonidan XX-asrning  20-30 yillarida  yanada rivojlantirildi 
Rossiyada  «shtandort»  nazariyasining  ashaddiy  tarafdorlari  prof.  A.Ro’bnikov 
va  prof  A.CHayanovlardir.  Ammo,  bunday  g’oya  va  qarashlar  juda  katta  qarshilikka 
duch keldi  va sotsialistik  qurilish  yillarida  to’la inkor etildi.